ORHON TÜRKÇESİ

Çift Ünsüzleri gösterir 4.4 no.lu tabloda lt ses değeri çift ünsüz olarak gösterilmektedir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Yenisey Yazıtları: Yenisey ırmağının yukarı taraflarında bugün Rusya’nın Hakas otonom bölgesindeki irili ufaklı mezar taşlarıdır. Bu yazıtların Köktürk Kağanlığı yıkıldıktan sonra buralara hâkim olan bazı Köktürk liderleri tarafından diktirilmiş olduğu sanılıyor. Hiçbirinde tarih bulunmayan bu yazıtlar fazla yıpranmış ve silik olduklarından, Orhun yazıtlarından önce dikildikleri söylense de bu iddia arkeolojik verilerle doğrulanmamıştır. Yeni bilimsel araştırmalar bu yazıtların, Kırgızlar tarafından 9.-10. yy’larda dikildiğini ortaya koymaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, ı-i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Rus Coğrafya Cemiyeti, 1889’da Mihayloviç Yadrintsev başkanlığındaki bir heyeti Orhun ırmağı kıyılarına araştırma için gönderir. Bunlar, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını bulur ve aynı yıl bu buluşu duyururlar (Anciens caractéres trouvés sur des pierres et des ornements au bord de l'Orkhon, St. Petersburg 1890). Doğru cevap E şıkkıdır.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, ı-i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir.Ünlü işaretlerinin her biri iki farklı ünlüyü gösterir, yani /a/ ve /e/, /ı/ ve/i/, /o/ ve /u/, /ö/ ve /ü/ ünlüleri yazıdan ayırt edilemez. Ünlülerin yazımındaki bu noksanlık, ünsüzler konusunda giderilmeye çalışılmıştır. Alfabede 10 ünsüzün art (kalın) ve ön (ince) olmak üzere iki biçimi bulunmaktadır.Bu durum a/e ve ı/i ünlülerinin yazıda ayırt edilmesini sağlarsa da o/u ve ö/ü ünlülerini ayırt etme olanağı yoktur. Örneğin, iki tane k ve l işareti vardır. Bunlardan k1 ve l1 kalın ünlülü, k2 ve l2 ise ince ünlülü hecelerde kullanılır. kal- eylemini yazmak için k1 ve l1, kel- için ise k2 ve l2’nin yazılması gerekeceği açıktır. Orhun alfabesinde 7 ünsüzde artlık-önlük (kalınlık-incelik) ayrımı yapılmamıştır yani bu ünsüzler nötr durumdadır. Soruluş biçimine göre doğru cevap D şıkkıdır.

Tonyukuk yazıtı, F. Klementz tarafından 1897’de Moğolistan’da, Tola Irmağı kenarında bulunmuştur. Doğru cevap D şıkkıdır.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır. Soruluş biçimine göre doğru cevap B şıkkıdır.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır. Köl Tigin (KT- 732); Bilge Kağan (BK- 735); Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra); Çoyren Yazıtı (Ç- 688-692); Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723) ve Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735) yazıtları bu dönemde dikilmiştir. Çoyren yazıtı Orhun harfli ilk yazıt olarak kabul edilir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugün özellikle Batıdaki türkologlarca bu alfabeye “Türk-runik alfabesi” veya “runik” denmesinin nedeni, bu harflerin runik adı verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanılan harflere benzemesidir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun alfabesini, Küçük Asya alfabelerindenLikya ve Kayra alfabelerine benzetmiş ve bu alfabelerden çıkmış olabileceğini dile getirmiştir. Alfabeyi çözüme kavuşturan Thomsen (Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées, Helsingfors 1896, s. 44 ve devamı), Donner’in söylediklerini kabul etmemiş, Köktürk yazısının kökeninin ya İran alfabesi aracılığı ile ya da doğrudan Arami alfabesi olduğunu belirtmiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır.Bunlar:Köl Tigin (KT- 732), Bilge Kağan (BK- 735), Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra), Çoyren Yazıtı (Ç- 688-692), Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723), Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735)

I. Uygur Kağanlığı döneminden kalan runik harfli metinler: Mayan Çor (MÇ- Şine Usu 759-760), Taryat (Terhin- 753),
Karabalgasun (808-821),
Suci (820-840), Tez Yazıtı (750?), II. Karabalgasun (825-840)

Doğu Türkistan Yazmaları: Yazmaların bu adla anılmasının sebebi Doğu Türkistan’ın çeşitli bölgelerinde bulunmasından dolayıdır. Bu yazmalar içinde hacim bakımından en önemlisi Irk Bitig’dir.

Krasnoyarsk halkı, Yenisey’e şerbetçi otu toplamağa çıkarlar. Yenisey, o adacıklar üzerinde gür bir şekilde doğar ve hızla akar. Nehir kıyısında dik bir kaya vardır. Kayanın üzerinde taşa kazılmış, bilinmeyen bir yazı ve yazının ortasında çapraz kazılmış, elinde asâ ve bu türden başka şeyler bulunan insan figürleri vardır. Bunların kazıldığı yerde bir çukurun bulunduğu söylenir; fakat hiç kimse, buradaki yazının ne olduğunu ve kimler tarafından yazıldığını bilmez.

Fin Arkeoloji Cemiyeti, 1887-1888 yıllarında Johan Aspelin başkanlığında Abakan ve Altay bölgelerine iki sefer düzenler. Heyet, eski ve yeni 32 taşın mükemmel kopyalarını 1889’da Helsinki’de yayımlar. Bu atlas, Yenisey vadisinde yer alan, o güne kadar bilinen yazılı taşların tamamını içermektedir.

Fin Arkeoloji Cemiyeti ve Fin-Ugor Cemiyeti, bölgeye hemen Heikel başkanlığında yeni bir heyet gönderir. 1892’de heyet, Helsinki’de rapor, açıklama ve araştırmalarla birlikte yeni anıtların mükemmel bir atlasını yayımlar. Bilim dünyasında Fin Atlası olarak bilinen bu yayın ile Köl Tigin ve Bilge Kağan anıtları ilk defa bilim dünyasına sunulmuş olur.

1894’te Aristov ve 1897’de Mallitskiy, Orhun alfabesinin Türk damgalarından çıktığı görüşünü ileriye sürer.

Danimarkalı genel dilbilim profesörü Vilhelm Ludwig Peter Thomsen de bu uğraşı verenler arasında idi. Nihayet Thomsen, 25 Kasım 1893’te alfabeyi bütünüyle çözmüş ve eski Türk “runik” yazısının çözümlendiğini 15 Aralık 1893’te Kopenhag Bilimler Akademisinin toplantı salonunda bilim dünyasına ilan etmiştir.

Bilge Kağan yazıtı, Köl Tigin yazıtından birkaç cm. daha yüksektir. Ancak bu yazıtta okunamaz durumda olan satırlar diğer yazıta göre çok daha fazladır. Her iki yazıtı taşlar üzerine kazıyarak yazan Köl Tigin’in atısı (yeğeni) Yolluğ Tigin’dir.