ORHON TÜRKÇESİ

Kaynaklar, Türk adının ilk kez coğrafyacı Pomponius Mela'nın kaleme aldığı De situ orbis (Dünyanın Tasviri) adlı eserinde zikredilmiş olabileceğini belirtmektedir. Sorunun doğru cevabı B şıkkıdır.

Orhun Yazıtları ilkin ,Bilge Kağan tarafından kardeşi Költigin adına dikilmiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Türk-Runik yazısının ne zaman düzenlendiği ve hangi tarihten itibaren kullanıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Öte yandan II. Köktürk Kağanlığı döneminde gerçekleştirilen Orhon yazıtları Türk-Runik yazısıyla yazılmış ve Költigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilmişlerdir. Doğru cevap B şıkkıdır.

I. Köktürk Kağanlığı'nın yıkılışının ardından Çin egemenliğinde geçen elli yıllık sürede Türkler, Çin'in kuzey sınırlarına yerleşmişlerdi. Doğu Köktürklerinin son hükümdarının soyundan gelen Kutlug, 681 yılında yanındaki birkaç kişi ile Çin Seddi dışında kalan Yin-Şan dağlarına kaçar ve Türk boylarının kendisine katılmasıyla 679 yılından beri sürdürülen bağımsızlık mücadelesini 682 yılında kazanarak II. Köktürk Kağanlığı'nı kurar. Doğru cevap D şıkkıdır.

Bilge Kağan dönemini anlatan Orhon yazıtları KT D29-30'da; Bilge Kağan'ın, "Bunca çalışıp çabalayıp kardeşim Költigin kendisi öylece vefat etti" biçiminde kullandığı ifade Bilge Kağan ile Költigin'in kardeş olduklarını gösterir. Doğru cevap A şıkkıdır.

I. Köktürk Kağanlığı'nı 552 yılına kuran Bumin Kağan, 553 yılında vefat edince yerine geçen kardeşi Muhan Kağan (553-572) 19 yıl başta kalmıştır. Kendisinden sonra kağan olanların hükümdarlık süreleri daha kısadır. 583 yılında Alpa Kağan Köktürk Kağanlığı'nı doğu ve batı olarak ikiye ayırmış, Doğu Köktürk kağanlığı 630 yılında kişisel çekişmeler sonucu yıkılmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

I. Türk Kağanlığı 552-630 yılları arasında varlığını sürdürmüştür

Bumin Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. Bumin Kağan’ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam olarak bağımsızlığına kavuşmuş olur. Yeni kurulan devletin batı kısımlarının idaresi, Bumin tarafından kardeşi İştemi’ye verilir.

İpek ticareti için, 568’de Bizans’a gönderilen heyetin başında Sogd lider Maniakh bulunur.

Moğol Halk Cumhuriyeti’nin Arhangay (Kuzey Hangay) bölgesinde bulunan Köktürklerden kalma en eski yazıt Bugut yazıtıdır.

Taspar’ın en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırdı ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çince'den Türkçe'ye çevirtti.

Karluk Türklerinin önayak olmasıyla isyan edilir ve Tung Yabgu öldürülür. Onun ölümünden sonra Türklerin egemenliğindeki bölgeler Çin’e geçmeye başlar. 659’da Çin tarafından işgal edilmesiyle Batı Köktürk Kağanlığı da tarihe karışır.

Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur.

Tutsak edilen Türkleri kurtarmaya çalışan İlteriş, Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez savaşmış, Türgişlerle yaptığı savaşta 691 yılında ölmüştür.

735’te Bilge Kağan’ın oğlu Teŋri Tigin tarafından -Költigin için dikilen yazıt gibi- Bilge Kağan için de bir yazıt dikilmiştir.

Türklerin I. Türk Kağanlığı ile siyasi bir güç olarak ortaya çıkışları VI. yy’ın ortalarında gerçekleşir.

Köktürklerden kalma en eski yazıt olan Bugut Yazıtı Sogd alfabesiyle ve Sogdça yazılmıştır.

Taspar, Budizm’e olan eğiliminden ötürü Nirvanasutra’yı Çinceden Türkçeye çevirtmiştir.

Kutluk Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da bu sayede bağımsız olurlar. Bundan dolayı KutlukKağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir.

Tonyukuk’un Köktürk Kağanı’nın ağzından söylettirdiği “il tutsık yir ötüken yış ermiş!” cümlesi “il, devlet tutacak yer Ötüken dağ, çayırları imiş.” anlamına gelmektedir.