ORHON TÜRKÇESİ

Bumin Kağan, Avar hükümdarının kızı ile evlenmek ister, ancak bu isteği reddedilir. Bunun üzerine Çin’deki Batı Wei hükümdarının kızıyla evlenir ve böylece ittifak Avarlara karşı Batı Wei ile kurulmuş olur.

Bilge Kağan tarafından anlatılır.

İpek ticareti konusunda bilinen ilk Türk heyeti, 563’te İstanbul’a ulaşır.

Böylece Apa Kağan, 583’te Batı Türklerinin devletini kurar ve devlet, yönetim açısından doğu ve batı diye ikiye de ayrılmış olur.

682’de II. Köktürk Kağanlığını kuran ve diğer bütün Türk boylarını da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşturan Kutlug Kağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir.

Ayrıca Tonyukuk, Bilge Kağan’ın kayınpederi idi.

İlteriş Kağan'ın oğullarıdır.

Önce Köl Tigin ölmüştür.

735’te Bilge Kağan’ın oğlu Tenri Tigin tarafından -Költigin için dikilen yazıt gibi- Bilge Kağan için de bir yazıt dikilmiştir.

745’te son Türk kağanının başı, Uygurların kurduğu devletin hükümdarı tarafından Çin hanedanına sunulur."

Köktürk Kağanlığı’nın batıya bağlı diğer kısmında ise İştemi’nin ölümünden (576) sonra onun yerine oğlu Tardu geçti. Tardu hakkındaki bilgiler, ancak 581 yılından sonradır. Doğru cevap E şıkkındadır.

731 yılının ilkbaharında Köl Tigin vefat eder ve yapılan pek çok savaşta ordununkumandasında büyük yararlıklar gösteren Költigin’in ölümüyle ağabeyi Bilge Kağan yalnız kalır. Köl Tigin’in Bilge Kağan tarafından düzenlenen cenaze törenine Köktürklerin komşularının tamamı katılır. 732’de Bilge Kağan külliyede Köl Tigin adına hazırlanan yazıtı diktirir. Doğru cevap D şıkkındadır.

İpek ticareti konusunda 568’de Bizans’a heyet gönderilir. Bu heyetin başında bulunan Sogd lider Maniakh bulunmaktadır. 568 yılı sonunda İstanbul’a ulaşan ve İmparator II. İustinianos’a Türk hakanının “İskit harfleri” ile yazılmış mektubunu sunanr. Doğru cevap E şıkkındadır.

Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardadır. Söz konusu dönem için birinci derece kaynak olan Çin kaynaklarındaki bilgilere göre, Köktürklerin lideri Bumın Kağan (Çince kaynaklarda Tu-mın veya T’umen)’dır. Bumın Kağan’ın siyasi bir güç olarak ortaya çıkışından birkaç yıl sonra Çin ile resmî ilişkilere girdiği anlaşılmaktadır. Bumın Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. Bumın Kağan’ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam olarak bağımsızlığına kavuşmuş olur. Yeni kurulan devletin batı kısımlarının idaresi, Bumın tarafından kardeşi İştemi’ye verilir. Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Doğu cevap C şıkkındadır.

Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları 552 yılından sonra bilgi vermemektedir. Konuyla ilgili kaynaklar bundan, Bumın’ın devletin kuruluşundan hemen sonra öldüğü sonucunu çıkartmaktadır. Bumın’ın ölümünden sonra yerine sadece birkaç ay hükümdarlık yapan oğlu Kara (Guo-lo) Kağan geçer. Kara Kağan’ın Köktürkler hastalanarak ölmesi üzerine Köktürk tahtına, vasiyeti gereği kardeşi Muhan Kağan (553-572) oturur. Bumın Kağan’ın kardeşi İştemi ise 576 yılına kadar merkeze bağlı olarak yabgu unvanı ile devletin batı kısmını idare etti. İştemi’nin bütün faaliyetleri doğudaki kağanlık adına idi. Bu bize, Türk devletlerinin baştan beri yönetim olarak ikiye bölündüğünü göstermektedir. Merkezleşen doğu kısmının batı kısmına karşı üstünlüğü vardı. Doğuyu Bumın’ın oğlu Muhan, batıyı ise Bumın’ın kardeşi İştemi (552-576) yirmi yıldan fazla süre yönetti. Muhan Kağan döneminde kendisinin idare ettiği devlet, diğer devletlerin hepsinden büyük ve kuvvetli olmuştur. Yapılan fetihlerle Köktürk Kağanlığı’nın sınırları, güneyde Çin Seddi’nden kuzeyde Buz Denizi’ne, doğuda Kore’den batıda Karadeniz’e kadar uzanmış, Orta Asya’yı bir uçtan bir uca kaplamıştı. Doğru cevap E şıkkındadır.

Köl Tigin Yazıtı ve Bige Kağan yazıtından alınan metnin bir bölümünün bugünkü Türkçe'ye çevirisinde; "Ordular sevk ederek dört taraftaki halkı hep bağımlı kılmış" biçiminde yer almaktadır. Dolayısıyla doğru cevap A şıkkıdır.

Çin kaynaklarından, Köktürkleinr Bumim kağan'ın siyasi bir güç olarak ortaya çıkışından önce Avarla bağlı oldukları öğrenilmektedir. Bu nedenle Sorunun doğru cevabı E şıkkıdır.

Doğu Köktürk Kağanlığı, kişisel çekişmeler sebebiyle 630 yılında, Batı Köktürk Kağanlığı Çin'in işgal etmesiyle 659 yılında yıkılmıştır. Sorunun doğru cevabı D şıkkıdır.

II. Köktürk Kağanlığı, görkeminin doruğundayken, Bilge Kağan'ın 734 yılında zehirlenerek öldürülmesinden sonraki on yıl içinde sarsılmış, Basmıl, Karluk ve Uygurlar arasında başlayan iktidar mücedelelerini Uygurların kazanarak son Köktürk Kağanı'nın başını Çinlilere sunmalarıyla 745 yılında yıkılmıştır. Doğru cevap C şıkkıdır.

540'lı yıllarda tarih sahnesine çıkan Köktürklerin, Çin kaynaklarına göre bu tarihteki liderleri Bumin Kağan'dır. Bumin kağan, Çin'deki Batı Wei hükümdarının kızı ile evlenerek Çinlilerle ittifak oluşturur ve 552 yılında gerçekleştirdiği ani bir baskınla bağımlı oldukları Avarları mağlup ederek Köktürk Devleti'ni kurar. Doğru cevap B şıkkıdır.