ORHON TÜRKÇESİ

Bilge Tonyukuk, ben kendim, Çin memleketinde doğdum.

Çogay (dağlarının) kuzeyinde Karakum’da oturur idik.

Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ile İlteriş Kağan olarak güneyde Çinlileri, doğuda Kıtayları, kuzeyde Oğuzları pek çok öldürdü.

bol- “olmak” –(u)yın [zarf-fiil eki “olarak”]

özüm “kendim” öz+(ü)m [1. tekil kişi iyelik eki]

Düşmanımız çepeçevre ocak gibi idi, biz (ortadaki) aş gibi idik.

Çinliler güney tarafından saldırın.

oguz “Oğuz” +dun [isimden isim yapım eki] +tan [çıkma durumu eki]

udı- “uyumak” u “uyku”, +dı- [isimden fiil yapan ek] –sık [gelecek zaman sıfat-fiili eki] +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki]

topul- “delmek”

Türkçe karşılığı “Yedi yüz kişiyi sevk eden üstleri ‘şad’ idi. ‘Söyle!’dedi.” olan bu ifadedeki uduzugma sözcüğünün tahlili şöyledir: uduz- “sevk etmek” -(u)gma [geniş zaman sıfat-fiil eki]. Sözcüğün üzerinde -(u)gma eki Türkiye Türkçesinde –An sıfat-fiil eki anlamında kullanılmaktadır.

“Ol sabıg eşidip tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi.” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki tam ve doğru karşılığı “Bu sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi.” biçimindedir.

Türkiye Türkçesindeki karşılığı “(Bir şey) yufka (ince) iken delmek kolay imiş.” biçiminde olan ifadedeki topulgalı sözcüğünün tahlili şöyledir: topul- “delmek” -galı [zarf-fiil eki].

İfade içinde küçültme eki alan sözcük “azkına”dır. Sözcüğün tahlili şöyledir: az “az” +kına [isimden isim yapan ek, küçültme eki].

Türkiye Türkçesinde “öldürecektir” anlamına gelen “ölürteçik” sözcüğünün tahlili şöyledir: ölür- “öldürmek” < öl- “ölmek” -ür [ettirgenlik eki] -teçik [-teçi 3. tekil kişi gelecek zaman çekimi ve ök pekiştirme edatının birleşmesi ile oluşmuş].

Yukarıdaki sözcüklerin anlamları şöyledir: keyik, “geyik”, tabışgan “tavşan”, ayguçı “sözcü”, buka “boğa”, çıgań “fakir, yoksul”. Bunlardan keyik, tabışkan ve buka Tonyukuk Yazıtı’nda geçen hayvan adlarındandır.

Türkiye Türkçesindeki karşılığı “ile İlteriş Kağan olarak güneyde Çinlileri, doğuda Kıtayları, kuzeyde Oğuzları pek çok öldürdü.” Biçiminde olan ifadedeki “boluyın” sözcüğünün tahlili şöyledir: bol- “olmak” -(u)yın [zarf-fiil eki “olarak”].

“Tabgaç oguz kııtań buçegü kabışsar kaltaçı biz.” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki tam ve doğru karşılığı “Çin, Oğuz, Kıtaylılar bu üçü birleşirse çaresiz kalırız.” Biçimindedir.

Türkiye Türkçesindeki karşılığı “Türk milleti Çin’e tâbi idi.” Biçiminde olan ifadedeki “körür erti” sözcüğünün tahlili şöyledir: kör- “tabi olmak” -ür erdi [3. tekil kişi geniş zamanın hikâyesi].

Seçeneklerdeki sözcüklerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları şöyledir: taş “taş, dış”, çabış “kumandan”, yır “kuzey”, ötünç “rica, maruzat”. Fakir anlamına gelen Çıgań sözcüğü ise “çıgań bodunug bay kıltım” “fakir halk ı zengin kıldım” biçiminde kullanılmıştır.