ORHUN TÜRKÇESİ GRAMERİ-III FİİL-SIFAT-FİİLLER-ZARF-FİİLLER BİRLEŞİK FİİLLER
Türk dilinde fiil zaman ve kip çekimleri kişi eklerinin geliş şekillerine göre kaç kategoride sınıflanır?
Türk dilinde fiil zaman ve kip çekimleri kişi eklerinin geliş şekillerine göre
üç kategoride toplanır.
Orhun Türkçe'sinde kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri nelerdir?
Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
1. Geniş ve şimdiki zaman
2. -mIş ekli geçmiş zaman
3. -DAçI ekli gelecek zaman
4. -çI ekli gelecek zaman
Kazanmak fiili 1. tekil kişi ve geniş zaman ekiyle nasıl çekimlenir?
1. tekil kişi çekimi -r men ekiyle yapılmaktadır.
Kazanmak kelimesi Orhun Türkçesi'nde kazgan şeklinde geçer.
Sonuç olarak kazgan-ur men ‘kazanırım’ şeklinde çekimlenir.
Bilmek fiili 2. çoğul kişi ve geniş zaman çekimi ile nasıl ifade edilir?
2. çoğul kişi -r siz çekimiyle ifade edilir.
Bil-ir siz yani ‘bilirsiniz’ şeklinde çekimlenir.
Geniş zamanın olumsuz çekimine örnek veriniz.
Geniú zamann olumsuzu -mAz eki ile yaplr.
Örneğin, 2. tekil kişi için: açsar tosık ö-mez sen yani acıkırsan doyacağını
düşünmezsin.
Orhun Türkçe'sinde dili geçmiş zaman nasıl çekimlenir?
İyelik kökenli eklerle çekimlenir. Bu çekimde /l/, /n/, /r/ ünsüzleri ile
sonlanan fiillerde ek başı ünsüzü /t/ olur.
Ölmek fiili 2. tekil kişiye göre gelecek zaman ekiyle nasıl ifade edilir?
2. tekil kişi gelecek zaman ekiyle -DAçI sen şeklinde ifade edilmektedir.
Dolayısıyla ölmek fiili öl-teçi sen ‘öleceksin’ şeklinde çekimlenir.
"Terilip yetmiş er bolmış" cümlesinin günümüz günümüz Türkçesindeki karşılığı nedir?
Günümüz Türkçesindeki karşılığı "Toplanıp yetmiş er (kişi) olmuş" şeklindedir.
"teg-me-çi men" yani hucüm etmeyeceğim cümlesinde gelecek zaman anlamını veren ek nedir?
-Çı ekli gelecek zamanla kurulmuş bir cümledir ve gelecek zaman anlamını teg-me-Çİ-men cümlesinde -çi eki verir.
"yanıgma yagıg kelür-ür er-tim" cümlesinde ayrı yazılan bölümler dil bilgisel olarak cümleye nasıl bir anlam yüklemektedir?
Cümle bugünkü Türkçeyle "dönen (kaçan) düşmanı yanıma getirirdim" olarak ifade edilmektedir. Dolayısıyla ayrı yazılan bölüm getirir idim fiilidir. Cümleye (X)r / -Ar er-ti ekleri gelmiş yani geniş zamanın hikâyesi aktarılmış.
Orhun Türkçesinde -yorıyur yani ilerliyor kelimesi geniş zamanın rivayeti şeklinde nasıl yazılır?
Orhun Türkçesinde geniş zamanın rivayeti -(X)r / -Ar ermiş ekidir. Dolasıyla "yorıyurermiş" şeklinde yazılır.
Orhun Türkçesinde uzak geçmiş zaman eki nedir?
Orhun Türkçesinde mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek yapılır. Örneğin:
"Katun yok bol-mış er-ti yani" “Hatun vefat et-miş-ti."
Geniş zamanının sıfat-fiil ekini bir örnekle açıklayınız.
-(X)r / -Ar geniş zaman sıfat-fiil eki “yapar, eder” anlam katar.
Örneğin kör-ür közüm yani gören gözüm.
Geçmiş zaman eylem sıfatının bir örnekle açıklayınız.
-DUk sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfat yapar.
Örneğin, ol bil-me-dük+üg+in üçün “ yani "o (senin) bilgisizliğin yüzünden" şeklinde ifade edilir.
Gelecek zaman sıfat-fiil ekini bir örnekle açıklayınız.
-sIk gelecek zaman sıfat-fiil ekidir:
"açsar to-sık ömez sen" yani “aç kaldığında doyacağını düşünmezsin" şeklinde ifade edilebilir.
-(X)p fiil zarfıyla çekimlenmiş bir fiil yazınız.
Almak fiili -(X)p fiil zarfıyla çekimlendiğinde al-ıp şeklinde yazılır.
-gInçA zarf-fiil ekinin, bugünkü Türkçede karşılığı nedir?
-gInçA zarf-fiil eki, bugünkü Türkçede –(y)IncAyA kadar ekinin görevini üstlenmiştir.
Örneğin, topul-gınça yani delininceye kadar.
Yaşlanmak birleşik fiili Orhun Türkçesinde nasıl ifade edilir?
Karı-bol şeklinde ifade edilir. Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra -bol ya da -kıl, -kış yardımcı fiillerinden oluşur.
-bar tasvirî fiili ile kurulan birleşik fiillerde amaç nedir?
-bar- tasvirî fiili ile kurulan birleşik fiiller, asıl eylemin tamamlandığını
gösterir: Oğuz Kaan uç-a bar-mış yani Oğuz Kaan vefat etmiş.
Orhun Türkçesinde kel- ve kal- tasvirî fiillerin kullanım amacı nedir?
kel- ve kal- tasvirî fiilleri, asl eylemin sürüp gitti÷ini anlatr:
"yat-u kal-taç ertigiz" yani “yatıp kalacak idiniz".