ORHUN YAZITLARI

Orhun (Türk-runik, Runik, Köktürk) harfleriyle yazılımş yazıtlar, Talat Tekin’in “Göktürk Alfabesiyle Türkçe” (Tarih ve Toplum, Şubat 1984 veya Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı, Simurg, Ankara 1997, s. 17-30) başlıklı makalesinde altı grup altında şu şekilde değerlendirilmiştir:

1. Köktürk Yazıtları
2. Uygur Yazıtları
3. Yenisey Yazıtları
4. Hoytu-Tamir Yazıtları
5. Talas Yazıtları (Batı Türkistan Yazıtları)
6. Doğu Türkistan Yazmaları

Köl Tigin (KT- 732)

Bilge Kağan (BK- 735)

Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra)

Çoyren Yazıt (Ç- 688-692)

Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723)

Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735)

745’te II. Köktürk Kağanlığı tamamıyla yıkılıp onun yerine 840’a kadar devam eden I. Uygur Kağanlığı döneminden kalan runik harfli metinlerdir.

Mayan Çor (MÇ- Şine Usu 759-760)

Taryat (Terhin- 753)

Karabalgasun (808-821)

Suci (820-840)

Tez Yazıt (750?)

II. Karabalgasun (825-840)

Yenisey Irmağının yukarı taraflarında bugün Rusya’nın Hakas otonom bölgesindeki irili ufaklı mezar taşlarıdır. Bu yazıtların Köktürk Kağanlığı yıkıldıktan sonra buralara hâkim olan bazı Köktürk liderleri tarafından diktirilmiş olduğu sanılıyor. Hiçbirinde tarih bulunmayan bu yazıtlar fazla yıpranmış ve silik olduklarından, Orhun yazıtlarından önce dikildikleri söylense de bu iddia arkeolojik  verilerle doğrulanmamıştır. Yeni bilimsel araştırmalar bu yazıtların, Kırgızlar tarafından 9.-10. yy’larda dikildiğini ortaya koymaktadır.

Bu yazmalar içinde hacim bakımından en önemlisi Irk Bitig ’dir.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugün özellikle Batıdaki türkologlarca bu alfabeye “Türk-runik alfabesi” veya “runik” denmesinin nedeni, bu harflerin runik  ad verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanlan harflere benzemesidir.

Orhun harfli metinlerin keşfi Türkoloji araştırmalarının seyrini değiştirmiştir, ancak bu keşif kolay olmamıştır. Yazıtların varlığından ilk olarak söz eden Çin yıllıklarıdır.

Dünya tarihi ile ilgili Târîh-i Cihângüşâ adlı eserinde Türklere ait yazıl taşların varlığından haber veren tarihçi 13. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Alâüddin Atâ Melik Cüveyn'dir. 

1891’de Ruslar Orhun Irmağı kıyılarına  Radloff başkanlığında bir heyet göndermiş, heyet yazıtların resimlerini çekmiş ve kopyalarını çıkarmıştır. Bilim dünyasnda Radloff Atlas olarak bilinen atlas da bu şekilde yaymlanmış olur (Atlas der Altertümer der Mongolei, St-Petersburg 1892-1899).

1995 ylnda Türkiye Cumhuriyeti önemli bir proje başlatmıştr. TİKA (T.C. Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı) ile Moğolistan Eğitim, Kültür ve Bilim Bakanlığı tarafından yürütülen bu projenin ad “Moğolistan’daki Türk Antları Projesi” (=MOTAP)’dir. Osman Fikri Sertkaya, Cengiz Alyılmaz ve Tsendiin Battulga’nın bu kapsamdaki çalışmaları, 2001 yılında Moğolistan’daki Türk Antları Projesi Albümü  adıyla TİKA tarafından yaymlanmıştr. Bu eser, Türkiye’de yayımlanan ilk katalog çalışmasıdır.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında  38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, -i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir.

Ünlü işaretlerinin her biri iki farklı ünlüyü gösterir, yani /a/ ve /e/, /ı/ ve /i/, /o/ ve /u/, /ö/ ve /ü/ ünlüleri yazdan ayırt edilemez. Ünlülerin yazımındaki bu noksanlık, ünsüzler konusunda giderilmeye çalışılmıştır. Alfabede 10 ünsüzün art (kalın) ve ön (ince) olmak üzere iki biçimi bulunmaktadır.

Bu durum a/e ve /i ünlülerinin yazda ayırt edilmesini sağlarsa da o/u ve ö/ü ünlülerini ayırt etme olanağı yoktur. Örneğin, iki tane k ve l işareti vardır. Bunlardan k¹ ve l¹ kalın ünlülü, k² ve l² ise ince ünlülü hecelerde kullanılır. kal- eylemini yazmak için k¹ ve l¹, kel- için ise k² ve l²’nin yazılması gerekeceği açıktır.

Orhun alfabesinde 7 ünsüzde artlık-önlük (kalınlık-incelik) ayrım yapılmamıştır yani bu ünsüzler nötr durumdadır.

Orhun alfabesinde çift ünsüz işaretleri için 3 harf kullanılmıştır. 

Geri kalan işaretler, hece işaretleridir.

II. Köktürk Kağanı Bilge Kağan ve kardeşi Köl Tigin için dikilen yazıtlar ile İlteriş Kağan’dan itibaren devlet adam olan Tonyukuk adna dikilen yazıtlar, Köktürk alfabesi ile yazılmış yazıtlar arasında en büyükleri olup en az tahribata uğrayanlardr.

Moğolistan’da Orhun Irmağı kıyılarında Karakurum ve Karabalgasun’da araştrmalar yapan Rus Coğrafya Cemiyeti, 18 Temmuz 1889 tarihinde büyük bir keşfe imza atar. Heyetin başında bulunan gazeteci ve etnograf Mihayloviç Yadrintsev, Karabalgasun’da, Orhun rmağının eski yatağı yakınlarında, Koço Çaydam Gölü civarında birtakım heykeller, balballar ve yıkıntılar arasında Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını bulur. İki yazıt arasındaki mesafe 1 km kadardır. 

Köl Tigin Yazıtında konuşan Bilge Kağan'dır. 

Bilge Kağan ve Köl Tigin Yazıtlarını taşlar üzerine kazıyarak yazan kişi Köl Tigin'in yeğeni Yolluğ Tigin'dir. 

Tonyukuk yazıtı, F. Klementz tarafından 1897’de Moğolistan’da, Tola Irmağı kenarında bulunmuştur.

Tonyukuk yazıtında diğer iki büyük yazıtta yer almayan işaretler bulunduğu gibi yazının istikameti de farklıdır. Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtları, satırların dizilişi bakımından aşağıdan yukarıya, Tonyukuk yazıtı ise bunun tersi istikamettedir. Yazıldıktan sonra “dik” konumda yerleştirildiklerinde bu satırların sırası bu mezar taşlarında “sağdan sola”; doğrudur.

Alman Türkolog A. von Gabain, Eski Türkçe alanında ilk ve temel gramer kitabı olan çalışmasını 1941 yılında yayımlamıştır (Alttürkische Grammatik, Leipzig 1941). Bu gramer kitabında Gabain, eski Türk-runik harfli metinlerin yanı sıra Eski Uygurca metinlerin gramerini de ortaya koymuştur. Bu eserin son kısmında Köl Tigin yazıtnın metni de yayımlanmıştır. Günümüzde de Eski Türkçenin en önemli grameri olma özelliğini koruyan bu çalışma, Mehmet Akalın tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1988 yılında yayımlanmşıtır.

Erhan Aydın, 2008 yılında Türk-runik harfli Türkçe metinlerle ilgili yaplan çalışmaların kaynakçasını yayımlamıştır (Türk Runik Kaynakçası , KaraM Yayınları, Çorum 2008).