KÖKTÜRKLER

Kaynaklar, Türk adının ilk kez Bizans coğrafyacısı Pomponius Mela’nın M.S. 43-44’te kaleme aldığı De situ orbis (= Dünyann Tasviri) adlı eserinde zikredilmiş olabileceğini yazar.

Pomponius Mela, Azak Denizi’nin kuzeyindeki ormanlık bölgeyi “Turcae” diye anar.

Tarihte "Türk" adını resmi devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerin ortaya çıkışı 540'lı yıllardır. 

Bumın Kağan, 552 yılında beklenmedik bir şekilde Avarlar üzerine baskın yapar ve onları mağlup eder. Bumın Kağan'ın kazandığı bu zaferden sonra Köktürk Kağanlığı tam bağımsızlığını kazanmış olur. 

Köl Tigin Yazıtı Bumın Kağan'ın ilk devleti kurmasından 180 yıl sonra, yani II. Köktürk Kağanlığı döneminde dikilmiştir. 

Muhan, tahta oturur oturmaz askerî harekâta girişti.Önce Avarların son birliklerini yok etti; sonra doğuda Kıtanlar yenip kuzeyde Kırgızları  kendine katarak, batıda Heftalitleri (Akhunlar) yenilgiye uğrattı.

İştemi siyasetteki başarısı sayesinde kızın, Sasani hükümdar I. Hüsrev Anuşirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakma Sasani hükümdar ile Türkler arasndaki işbirliğinin pekiştirilmesi anlamına gelir. Bu güç ortaklığıyla Köktürk orduları kuzey-doğudan, Sasani kuvvetleri de batıdan saldırıya geçerek Heftalitleri yıkar. Yıkılan Heftalit toprakları Köktürkler ve Sasanîler arasında paylaşılır, ancak bu paylaşma, Köktürkler ve Sasanîler arasnda düzenli bir ilişkiyi getiremez, Çünkü gerek İranlılar gerekse Türkler, yıkılan Heftalit İmparatorluğu toprakları üzerinde hak iddia ederler. Maveraünnehir ve Fergana’nın bir kısmı, Kaşgar, Hoten ve Batı Türkistan’ın önemli şehirleri Köktürklere bağlanr. Böylece Heftalitlerin yönetimi altında ipek yolu ve ipek ticaretini ellerinde tutan Sogdlar, İştemi’nin yönetimi altına girer.

Yaplan fetihlerle Köktürk Kağanlığı’nın sınırları, güneyde Çin Seddi’nden kuzeyde Buz Denizi’ne, doğuda Kore’den batıda Karadeniz’e kadar uzanmış, Orta Asya’y bir uçtan bir uca kaplamıştı.

Köktürklerden kalma en eski yazıt Moğol Halk Cumhuriyeti’nin Arhangay (Kuzey Hangay) bölgesinde bulunan  Bugut yazıtıdır.

Bugut Yazıtı Sogd alfabesi ile Sogdça yazılmıştır.

Taspar’n en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırdı ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çinceden Türkçeye çevirtti. Ne yazık ki bugün, Çin kaynaklarından alınan bilgilerle verdiğimiz bu son bilgiyi doğrulayacak hiçbir kanıta sahip değiliz; yani söz konusu kitap ele geçirilememiştir.

Köktürklerin doğu ve bat kısımları arasındaki ilk anlaşmazlık Nivar zamanında başladı. 

Türklerle Çinliler arasındaki ilk temaslar, Türklerin Avarların yönetimi altındayken başlamıştır.

Sui yıllıklarına göre 

“Türkler yan yana barış içinde yaşamaktansa birbirlerini yok etmeyi tercih ederler. Birbirine düşman olan ve öldüren binlerce on binlerce klandan oluşurlar.”

Doğu Köktürk Kağanlığı, 630 yılında kişisel çekişmeler sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e götürülür.

Batı Köktürk Kağanlığı 659'da Çin tarafından işgal edilmesiyle tarihe karışır. 

Türkler Çin egemenliğinde 50 yıl geçirmiştir.

682-744

Doğu Köktürk devletinin son hükümdarının soyundan gelen bir ‘şad’ olan Kutlug, nihayet tahammül edemeyerek 681’de maiyetindeki bir kaç kişi ile beraber Çin Seddi’nin dışında kalan Yin-Şan, - yazıtlarda geçen adı ile Çogay- dağlarına kaçar. Bu önemli olay, başka Türk boylarının Kutlug’un arkasından giderek onun bu cesur hareketine güç katmasına sebep olur. Bu boylar, Yin-Şan dağlarının vadilerinde, Çinlilerden gayet iyi saklanabilmişler ve günden güne artmışlardır. Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı ’nı kurar ve diğer bütün Türk boylar da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur.

Tonyukuk, Çin’de büyümüş , Çin terbiyesi alarak Çin’in politikalarını öğrenmişti. Çin’in entrikalarıyla Türklerin başa çıkamayacağını bildiği için daima Çin’den uzakta bulunan bir Türk ili düşünmüş , bunun için de Ötüken’i göstermiştir.  Tonyukuk’un desteği ile 681 yılında bağımsızlık savaşına girişen İlteriş , ilk olarak Ötüken’i elde etmeye çalışır ve başarılı olur. 

Tutsak edilen Türkleri kurtarmaya çalışan İlteriş , Çinlilerle on yedi kez, Kıtanlarla yedi kez, Oğuzlarla beş kez savaşmış, Türgişlerle yaptığı savaşta 691 yılında ölmüştür.

Kapgan zamanında devlet daha da güçlenmiş, çağının en büyük kuvveti hâline gelmiş, bütün Türk boyları onun idaresine geçmiş  ve Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştur.

Tonyukuk'a göre Türklerin milli kimliklerini koruyabilmelerinin tek şartı, “sular ve otlaklar izlemek” ve sürekli yerleşim merkezleri kurmamaktır. Ona göre Türkler kendi eski gelenek ve göreneklerini değiştirecek olurlarsa yenilebilirler ve Çinlilerin egemenliği altına tekrar girerler.

731 yılının ilkbaharında. 

Bilge Kağan, vezirlerinden Mey-loçue tarafından zehirlenmiş ve 25 Kasım 734 yılında ölmüştür.