ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 8

ög “anne” +(ü)m [1. tekil kişi iyelik eki]

katun “hatun” +(u)g [belirtme durumu eki]

kötür- “yüceltmek” –(ü)gme [sıfat-fiil eki]

Bu çözümlemelerden yola çarsak doğru cevabın B şıkkı olduğu görülecektir.

kü “şan, şöhret” +si [3. tekil kişi iyelik eki]

bol- “olmak” –ma [olumsuzluk eki] –zun [3. tekil kişi emir eki]

Bu çözümlemelerden yola çıkarsak doğru cevabın C şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

taş “dış, dışarı” +ra [yön gösterme eki]

tonsuz “elbisesiz, giyeceksiz” < ton “elbise” +suz [yokluk eki]

yabız “kötü, fena”

Bu çözümlemeler dolayısıyla doğru cevap B şıkkıdır.

sözleş- “anlaşmak” < sözle- “konuşmak” –ş [işteşlik eki] –dimiz [1. çoğul kişi belirli geçmiş zaman eki]

kaŋ “baba” +(ı)mız [1. çoğul kişi iyelik eki]

eçi “amca” +miz [1. çoğul kişi iyelik eki] 

Bu çözümlemeler doğrultusunda doğru cevabın C şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

D şıkkındaki "+le fiilden fiil yapım ekidir" bilgisinin doğrusu "+le isimden fiil yapım ekidir" olmalıdır. Bu nedenle doğru cevap D şıkkıdır.

E şıkkındaki "–dım 1. tekil kişi belirsiz geçmiş zaman ekidir" ifadesinin doğrusu "–dım 1. tekil kişi belirli geçmiş zaman ekidir" olmalıdır. Bu nedenle doğru cevap E şıkkıdır.

bodun “halk, millet”

yadag “yaya” +(ı)n [araç durumu eki]

yalaŋ “çıplak” +(ı)n [araç durumu eki]

Bu çözümlemelerden yola çıkılırsa doğru cevabın D şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

öl- “ölmek” –teçi [gelecek zaman sıfat-fiil eki]

bodun “halk” +(u)g [belirtme durumu eki]

tirgür- “yaşatmak” < tir- “yaşamak” –gür [ettirgenlik eki] –ü [zarf-fiil eki]

Bu çözümlemelerden yola çıkarsak doğru cevabın E şıkkı olduğu anlaşılacaktır.

G2 To͡kuz og(u)z b(e)gl(e)ri bod(u)nı bu s(a)b(ı)m(i)n (e)dgüti (e)şid k(a)t(ı)gdı tıŋla ilg(e)rü kün tugs(ı)k(k)a bir(i)g(e)rü kün ortusıŋ(a)ru k͡uurıg(a)ru kün b(a)tsı͡kıŋa yır(ı)g(a)ru tün ortusıŋ(a)ru (a)n͡ta içr(e)ki bod(u)n k͡oo[p] m[aŋ]a kör[ür (a)n͡ç]a bod(u)n (Dokuz Oğuz beyleri ve halkı, bu sözlerimi iyice işit (ve) sağlamca dinle. Doğuda (ileride) güneşin doğacağı yere, güneyde gündüz ortasına, batıda güneşin battığı yere, kuzeyde gece ortasına kadar orada (bu sınırlar) içindeki halk hep bana tâbidir.)

G9 Üçün ig(i)dm(i)ş k(a)g(a)n(ı)ŋ(ı)n s(a)bin (a)lm(a)tin yir s(a)yu b(a)rd(ı)g k͡oop (a)nta (a)lk(ı)n͡t(ı)g (a)r(ı)lt(ı)g (a)n͡ta k(a)lm(ı)şı yir s(a)yu k͡oop toru ölü yor(ı)yur (e)rt(i)g t(e)ŋri y(a)rl(ı)kadu͡kin üçün [ö]z(ü)m k͡uutum b(a)r üçün k(a)g(a)n ol(u)rt(u)m k(a)g(a)n ol(u)r(u)p ( için (seni) beslemiş kağanının sözünü almadan (dinlemeden) her yere gittin, hep oralarda tükendin, zayıfladın. Orada (sağ) kalmış olanları(nız) her yönde hep mahvolarak ölerek yürür idin(niz). Tanrı buyurduğu için kendim bahtım olduğu için kağan (olarak tahta) oturdum. Kağan (olarak tahta) oturup.)

teŋri “1. gök, gökyüzü; 2. tanrı” teŋri teg “tanrı gibi” teŋride bol- “gökyüzünde yaratılmak” +de [bulunma-çıkma durumu eki] –mış [geçmiş zaman sıfat-fiil eki]

uguş “soy-sop” +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki], tarkan “yüksek bir unvan” +t [çokluk eki] (/n/ ile sonlanan adla, buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki], edgüti “iyice” < ed “mal, mülk” +gü “iyi” [isimden isim -sıfat yapım eki] +ti [isimden isim -zarf- yapım ek], katıgdı “sağlamca” < kat- “katmak, katılaştırmak” –(ı)g “katı” [fiilden isim yapım eki] +tı [isimden isim -zarf- yapım eki].

bir(i) “güney” +(y)e [yönelme durumu eki], biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i [kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki], ulayu “ve” < ul “temel, esas” +a “ulamak, eklemek” [isimden fiil yapım eki] - (y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki], tıŋla- “dinlemek” – Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki], buŋsuz “bunsuz, sıkıntısız” < buŋ “sıkıntı” +suz [isimden isim yapım eki, yokluk eki].

Biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i[kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki] Bu dönemde zarf-fiil ekleri kalıplaşarak ulandıkları sözcüğü isimleştirebiliyorlardı./ il “memleket, ülke” +te [bulunma-çıkma durumu eki] / Tüpüt “yer adı” +ke [yönelme durumu eki / bodun “halk” +(u)g [belirtme durumu eki]/ Bu dönemde, özel adlarla kurulan tamlamalarda genellikle iyelik ekleri kullanılmaz. türük bodun “Türk halkı” KT G6, türük begler “Türk beyleri” KT G10, tabgaç kaganta “Çin hakanından” KT G11, yinçü ügüz keçe “İnci (Sır Derya) ırmağını geçerek” gibi. tokuz oguz begleri bodunı ifadesinde olduğu gibi iyelik eklerinin kullanımı ise nadirdir.

Katıgdı “sağlamca” < kat- “katmak, katılaştırmak” –(ı)g “katı” [fiilden isim yapım eki] +tı [isimden isim -zarf- yapım eki], buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki], edgüti “iyice” < ed “mal, mülk” +gü “iyi” [isimden isim -sıfat yapım eki] +ti [isimden isim -zarf- yapım ek], biriki “birleşik” < bir “bir (1)” +ik “birikmek” [isimden fiil yapım eki] –i [kalıplaşmış –yapım eki görevini üstlenmiş- zarf-fiil eki], sab “söz” +(ı)n [araç durumu eki].

süçig “tatlı” < süt “süt” +sig [isimden isim –sıfat- yapım eki. Sözcük kökünün son sesi /t/ ile ek başı /s/ seslerinin kaynaşmasından dolayı hece başı ünsüzü /ç/’dir], yag(u)r- (< yakur-) “yaklaşmak” < ya- “yaklaşmak” –k “yakın” [fiilden isim yapım eki] +u “yaklaşmak” [isimden fiil yapım eki: > yagu-] –r [ettirgenlik eki] –u [zarf-fiil eki], yaŋıl- “yanılmak” < yaŋ- “yanılmak” –(ı)l [edilgenlik eki] –sar [zarf-fiil eki].

Kurı “batı” +garu [yön gösterme eki], eşid- “işitmek” – Ø [2. tekil/çoğul kişi emir eki], ortu “orta” (> orta) +sı [3. tekil kişi iyelik eki], bir(i) “güney” +(y)e [yönelme durumu eki], tug- “doğmak” –sık [gelecek zaman sıfat-fiil eki] +ka [yönelme durumu eki]

Bu “işaret zamiri, bu” +n [zamir n’si] +ça [eşitlik durumu eki], yir “yer, memleket” +i [3. tekil kişi iyelik eki] +ŋe [yönelme durumu eki], yış “yayla” +da [bulunma-çıkma durumu eki], tut- “tutmak, edinmek” –sık [gelecek zaman sıfat-fiil eki], olur- “oturmak” –(u)p [zarf-fiil eki]

“sabımın tüketi eşidgil” ifadesi Türkiye Türkçesine “Sözümü tamamıyla işit.”  şeklinde aktarılmaktadır. Dolayısıyla “eşidgil” eylemini karşılığı “işitiyorsun” şeklinde değildir.

sab “söz” +ım [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]  eşid- “işitmek” –gil [2. tekil kişi emir eki]

ulayu “ve” < ul “temel, esas” +a “ulamak, eklemek” [isimden fiil yapım eki] - 
(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

öd “zaman” + ke [yönelme durumu eki] 

uguş “soy-sop” +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki]         

buyruk “kumandan, vezir” < buy(u)r- “buyurmak, emir vermek” –uk [isimden fiil yapım eki] 
kurı “batı” +garu [yön gösterme eki]