ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 5

uduz- “sevk etmek” < ud- “uymak, takip etmek”-uz [ettirgenlik eki] –Ø [2. tekil kişi emir eki]
topul- “delmek” –galı [zarf-fiil eki]
kal- “kalmak” –taçı biz [1. çoğul kişi gelecek zaman]
sü “asker, ordu” +müz [1. çoğul kişi iyelik eki]
ti- “demek” –r [geniş zaman eki] –men [1. tekil kişi eki]

olur- “oturmak” –ur ertimiz [1. çoğul kişi geniş zamanın hikâyesi]

“yogun bolsar üzgülü͡k alp ermiş” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “yoğun olursa (onu) kırmak zor imiş” şeklindedir.

“Dedim” kelimesinin karşılığı “tedim” şeklindedir.

“eki ülügi atlıg erti bir ülügi yadag erti” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “iki bölüğü atlı idi, bir bölüğü yaya idi.” şeklindedir. yadag: yaya

“teŋri bilig bertük üçün” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki karşılığı “tanrı bilgi verdiği için” şeklindedir. bertük: verdiği

ög+ler+im KT K9 “(üvey) annelerim” (+lAr çokluk eki)
er+en BK G1 “adamlar” (+An çokluk eki)
Bu kelimelerin ortak özelliği, her ikisinin de çokluk eki almış olmalarıdır.

kagan at+ıg bunta birtimiz “kağan adını burada verdik”
seb-dük+üm+in yiyür men “sevdiğimi yiyorum”
Bu kelimelerin ortak özelliği; ilkinin +(X)g, ikincisinin ise +(I)n şeklinde belirtme durumu eki almış olmalarıdır.

yer+gerü (yere) ve sub+ı+ŋaru kelimelerinin ortak özelliği, her ikisinin de yön gösterme eki almış olmalarıdır.

Köktürkçede “üç otuz” şeklinde ifade edilen sayı “23”tür.
sayı sözü + onluk hane : Sayı sözü 3’tür.
Sayı ifadesi 20’yi aştığı için 3. onluk haneye geçilmiştir ve kalıptaki onluk hane yerine 30 yazılmıştır. 
T.T. yirmi üç = Orh. T. üç otuz

Orhun Türkçesinde topluluk sayıları +AgU(n) eki ile yapılır.
üçegün (< üç+egün) kabışıp sülelim “(biz) üçümüz birleşip ordu sevk edelim”

üze kök teŋri asra yagız yer kılındukta “yukarıda mavi gök, aşağıda kara toprak yaratıldığında …” (üze: yer zarfı)
ańıg yablak ol “kötü felakettir”
bir yılka tört yolı süŋüşdüm “bir yılda dört kez savaştım”
üç kata tegzinti “üç kez dolandı”
oglın yutuzın yılkısın barımın anta altım “çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini (ve) mallarını orada aldım”

tört buluŋ kop yagı ermiş: dört taraf hep düşman imiş (miktar zarfı)
katıgdı tıŋla (tarz zarfı)
ol yıl küzün ilgerü yorıdım: o yıl güzün doğuya doğru yürüdüm (zaman zarfı)
bunça kazganıp: bu kadar kazanıp (miktar zarfı)
altun kümüş kergeksiz kelürti: altın (ve) gümüş, gereğinden çok getirdi (miktar zarfı)

“eki otuz yaşıma tabgaç tapa süledim” = yirmi iki yaşımda Çin’e doğru sefer ettim

“özüm ök kagan kışdım” [(onu) ben kendim kağan yaptım] ifadesindeki “ök” kelimesi pekiştirme edatıdır.

Bir tümen “10.000” Orhun yazıtlarında 30’dan sonraki sayılar artukı "fazlası, artı" sözcüğü getirilerek de yapılmıştır. 15000 = bir tümen artukı biş biŋ

Geniş  Zaman ve Şimdiki Zaman: -(X)r. Zamir kökenli kişi ekleri ile çekimlenir. Hem geniş zamanı hem de şimdiki zamanı ifade edebilir.

Geniş  zamanın olumsuzu -mAz eki ile yapılır. Geniş  zamanın olumsuzu dışı nda diğ er zaman çekimlerinin olumsuzu fiil kök ve gövdelerine -mA  eki getirilerek yapılır.

 1. tekil kiş i

-(A)yIn

tüş-eyin  ‘ineyim’ T 30, yoglatayın

 ‘cenaze töreni yaptı rayı m’ T

31

2. tekil kiş i

-Ø / -gIl

eşid  ‘(sen) iş it’ BK K1, teg

 ‘saldı r’ T 11, eşid-gil  KT G1, urgıl

 ‘vur, savaş ’ T 34

3. tekil kiş i

-zU(n) /

-çUn

bar-zun  ‘gitsin’ T 31, yarlıka-zu

 ‘bağış lası n’ T 53, yorıma-zun

 ‘yürümesin, ilerlemesin’ T 11,

bol-çun  ‘olsun’ KT D11 (BK D10)

1. çoğ ul kiş i

-(A)lIm

yorı-lım  ‘yürüyelim’ T 29, yok kışalım

 ‘yok edelim’ T 11, yan-alım

 ‘dönelim’ T 37

2. çoğ ul kiş i -(I)ŋ / -Ø

bil-iŋ  ‘bilin, öğ renin’ BK D33,

olur-uŋ  ‘oturun’ T 31, unama-ŋ

 ‘onaylamayı n’ T 35

 3. çoğ ul kiş i

-zU(n) /

-çUn

Fiillerin Birleşik Çekimleri: 

 Sürekli Geçmiş  Zaman

1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)

 2. -(X)r / -Ar ermiş (geniş zamanın rivayeti)

 Uzak Geçmiş  Zaman

 1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)

 2. -mış ermiş (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)

 Gerçekleş meyen Gelecek Zaman