ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 4

kel- ve  kal- tasvirî fiilleri, asıl eylemin sürüp gittiğini anlatır.

bunça yeme tirigi kün boltaçı erti ölügi yurtda yolta yat-u kal-taçı

ertigiz “bunca hayatta kalanları cariye olacak idi, ölenleri yazıda yabanda yatıp kalacak idiniz.

 3. tekil kişi

-DAçI: te-deçi  ‘diyecek’

Bu cümlede sıfat-fiil kullanılmıştır.

Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I  zarf-fiil ekinden sonra ber-, bar-, kel-,kal-, elt-, ıd-, kör-  ve u-  tasvirî fiilleri getirilerek yapılır. Tasvirî eylemlerin her birinin ayrı işlevi vardır.

Orhon Türkçesinde çokluk (topluluk) ekleri bulunmaktadır. Bunlardan birisi de "+(X)t" ekidir.
A seçeneğindeki Yılpagut sözcüğü "Yılpagu+t" şeklinde çekimlenmiş ve "alpler, yiğitler" anlamı kazanmıştır.

C seçeneğindeki "kunçuy" sözcüğü 2. çoğul iyelik eki ile "kunçuy+uŋuz" şeklini almıştır ve "prensesiniz" anlamı taşır.

Orhun Türkçesinde aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Bu ek, her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir.

Bulunma-Çıkma durumu "+dA (r, l, n harflerinden sonra +tA)" eki ile sağlanır.
A seçeneğindeki; köz+de, köŋülte 
C seçeneğindeki; kagan+ta
D seçeneğindeki; eb+de
E seçeneğindeki; il+te
bu bulunma çıkma durumunu sağlayan eklere örnektir.
B seçeneğinde ise "eb+gerü" sözcüğünde yön gösterme ekine örnek görülmektedir.

Yukarıda sıralanan iki haneli sayılar şu kalıba göre ifade edilirdi: {Sayı Sözü + Onluk Hane}. Örneğin, ‘28’ sayısını söylemek için önce sayı sözü yerine 8’i koyarız. Sonra da sayı ifadesi 20’yi aştığı için 3. onluk haneye geçilmiş olduğunu anlarız ve kalıptaki onluk hane yerine 30’u koyarız.
Böylece, T. Tü. yirmi sekiz = Orh. Tü. sekiz otuz denkliğini kolayca bulabiliriz.
Orhun yazıtlarında 30’dan sonraki sayılar artukı ‘fazlası, artı’ sözcüğü getirilerek de yapılmıştır:
Örneğin Köl Tigin Anıtında "bir kırk" olarak geçen 31 sayısının Bilge Kağan Anıtında"otuz artukı bir" şeklinde ifade edildiği de görülmektedir.

C seçeneğindeki 17 sayısının ise Türkiye Türkçesindeki karşılığı "on yedi" olarak geçerken, Orhon Türkçesinde "yeti yegirmi" şeklindedir.

Bir tümen, 10000 sayısını temsil etmektedir. Bilge Kağan Anıtında (BK G1) geçen "bir tümen artukı yeti biŋ" ifadesi de 17000 sayısını ifade eder.

Orhon Türkçesinde 1. kişi zamirinin yön gösterme durumundaki haliyle çekimi: baŋaru

Orhun Türkçesinde pekiştirme edatı ok/ök ile yapılır. ok/ök edatı ile bir zamir, bir zarf ya da bir eylem pekiştirilir.

E şıkkındaki "bilgesi çabışı ben ök ertim" örneği; "onun danışmanı ve kumandanı bizzat ben idim” anlamındadır ve pekiştirme edatı içermektedir.

Yönelme durumu ile kullanılan sontakı "tegi" sontakısıdır.

A seçeneğinde "ilgerü şantuŋ yazıka tegi süledim" cümlesinde yönelme durum eki alan "yazı+ka" sözcüğünün ardından "tegi" sontakısı kullanılmıştır.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, … da’, yan cümle bağlacı olarak tiyin ‘diye, için’ ve tip ‘diye’ sözleri kullanılır.

Soru kökünde verilen cümlenin aslı Köl Tigin Yazıtında;
"çıgań bodunug bay kıltım az bodunug üküş kıltım azu bu sabımda igid bar gu“ (yoksul halkı zengin kıldım, az halkı çoğalttım. Yoksa bu sözümde yalan var mı!)
şeklinde geçmektedir. Diğer şıklarda yer alan bağlaçlar görüldüğü üzere cümleye anlam bütünlüğü açısından uymamaktadır.

Türk dilinde fiil zaman ve kip çekimleri kişi eklerinin geliş şekillerine göre üç kategoride toplanır.(Tekil;men-sen-o , Çoğul; biz-siz-o) Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
 Geniş ve şimdiki zaman
 -mIş ekli geçmiş zaman
 -DAçI ekli gelecek zaman
-çI ekli gelecek zaman

Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Sıfat-fiiller, fiilin sıfat şekilleridir,doğru cevap ''E'' şıkkıdır.

-mAz sıfat-fiil eki, geniş zaman sıfat-fiili ekinin olumsuzudur. Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

-DUk sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı yapar.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.