ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 3

-gU sıfat-fiil eki, eylem adları yapar.Doğru cevap ''D'' şıkkıdır.

Zarf-fiiller, zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

-gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki –AlI eki, bu ekten gelişmiştir.Doğru cevap ''B'' şıkkıdır.

-gInçA zarf-fiil eki, bugünkü Türkçede –(y)IncAyA kadar ekinin görevini üstlenmiştir yani asıl eylemin gerçekleşmesi için geçecek zaman sınırını belirtir.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

kel- ve kal- tasvirî fiilleri, asıl eylemin sürüp gittiğini anlatır.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

bilirsiz -> bil-ir siz -> bilirsiniz; 2. çoğul kişi, geniş-şimdiki zaman

yüküntürtümüz -> yüküntür-tümüz -> baş eğdirdik; 1. çoğul kişi, -DI ekli geçmiş zaman

ölteçi sen -> öl-teçi sen -> öleceksin; 2. tekil kişi, -DAçI ekli gelecek zaman

öltüg -> öldün; 2. tekil kişi, -DI ekli geçmiş zaman

tedeçi -> te-deçi -> diyecek; 2. tekil kişi, -DAçI ekli gelecek zaman

bu yolun yorısar yara-ma-çı = bu yol ile gidildiğinde yaramayacak (iyi olmayacak).
-çI ekli gelecek zaman ifadesidir.

yarlıka-zu (bağışlasın) -> 3. tekil kişi

bol-çun (olsun) -> 3. tekil kişi

tüş-eyin (ineyim) -> birinci tekil kişi

yorıma-zun (yürümesin, ilerlemesin) -> 3. tekil kişi

bar-zun (gitsin) -> 3. tekil kişi

kızıl kanım töküt-i kara terim yügürt-i işig küçüg berdim “kızıl kanımı dökerek, kara terimi akıtarak hizmet ettim”

E seçeneğinde belirtilen fiiller zarf-fiil ekleri ile çekimlenmiştir. Diğer örneklerde sıfat-fiil çekim ile çekimlenmiş fiiller bulunmaktadır.

-mAz sıfat-fiil eki, geniş zaman sıfat-fiili ekinin olumsuzudur:
körür közüm kör-mez teg “gören gözüm görmez gibi”

Asıl fiil üzerine ulanan -A / -U /-I zarf-fiil ekinden sonra ber-, bar-, kel-, kal-, elt-, ıd-, kör- ve u- tasvirî fiilleri getirilerek yapılır. Tasvirî eylemlerin her birinin ayrı işlevi vardır.

"tut-a bir-miş" "it-i bir-miş"
"artat-ı u-daçı erti"
"yañ-a elt-di" "sür-e elt-di"
"yat-u kal-taçı ertigiz"
ifadelerinin tamamı tasvirî fiil içermekte iken, B seçeneğinde tasviri fiil bulunmamaktadır.

Emir kipinde 1. tekil kişi çekimi "-(A)yIn" şeklinde yapılır. tüş-eyin (ineyim) buna örnektir. Diğer seçekler ise:

tezer biz 1. çoğul
yok boltı: 3. tekil
içikdiŋ: 2. tekil
yorılım: 1. çoğul

Uzak Geçmiş Zaman: "-mIş" ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine "er-" yardımcı fiili getirilerek yapılır;
"-mIş erti" şeklinde çekimlenen haline belirsiz geçmiş zaman hikayesi,
"-mış ermiş" şeklinde çekimlenen haline ise belirsiz geçmiş zaman rivayeti denir.

Buna göre "-mIş erti" şeklinde çekimlenen ifadeler;

olmak üzere toplam 3 tanedir.

BİRLEŞİK FİİLLER
1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil
Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra "bol- ya da kıl- / kış" yardımcı
fiillerinden oluşur

"beglik urı ogulin kuul kıltı eşilik kıız ogulin küŋ kıltı" ifadesindeki "küŋ kıl-" sözü, "kıl-" yardımcı fiili ile birlikte oluşmuş bir birleşik fiildir.

"Bilge Tonyukuk, ben kendim, Çin
memleketinde doğdum. (O zaman)
Türk milleti Çin’e tâbi idi."

kod- “bırakmak” < ko- “koymak, bırakmak” –d [fiilden fiil yapım eki,
pekiştirme eki] –(u)p [zarf-fiil eki]

ile İlteriş Kağan olarak güneyde
Çinlileri, doğuda Kıtayları, kuzeyde
Oğuzları pek çok öldürdü.
Danışmanı (ve) kumandanı bizzat
ben idim. Çogay (dağlarının) kuzeyinde
Karakum’ da oturur idik.

çabış “kumandan” +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

toruk “zayıf, cılız” < toru- “zayıflamak” –k [fiilden isim yapım eki]