ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 2

Yaban hayvanı yiyerek, tavşan
yiyerek yaşar idik. Halkın boğazı tok
idi. Düşmanımız çepeçevre ocak gibi
idi, biz (ortadaki) aş gibi idik. Öylece
oturur iken Oğuzdan kaçak geldi.

teg- “saldırmak, hücum etmek” –Ø [2. tekil kişi emir eki]

yoğun olursa (onu) kırmak zor imiş.
Doğuda Kıtay’dan, güneyde Çin’den,
batıda batıdan, kuzeyde Oğuz’dan
(gelecek) iki üç bin askerimiz var mı
ne?” Öylece arz ettim.

derim.” Bu sözü işitip gece
uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım
gelmedi. Ondan sonra
kağanıma arz ettim. Şöylece arz
ettim: “Çin, Oğuz, Kıtaylılar bu üçü
birleşirse

Yaban hayvanı yiyerek, tavşan
yiyerek yaşar idik. Halkın boğazı tok
idi. Düşmanımız çepeçevre ocak gibi
idi, biz (ortadaki) aş gibi idik. Öylece
oturur iken Oğuzdan kaçak geldi.

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
1.1.1. Geniş ve şimdiki zaman
1.1.2. -mIş ekli geçmiş zaman
1.1.3. -DAçI ekli gelecek zaman
1.1.4. -çI ekli gelecek zaman

Fiillerin Birleşik Çekimleri

Sürekli Geçmiş Zaman

1. -(X)r / -Ar er-ti (geniş zamanın hikâyesi)

Geniş-şimdiki zaman ekleri ve er- yardımcı fiili üzerine belirli geçmiş
zaman eki -DI getirilerek yapılır:
yanıgma yagıg kelür-ür er-tim “dönen (kaçan) düşmanı getirir idim” T
53

Uzak Geçmiş Zaman
mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek
yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
ol ödke kul kullug küŋ küŋlüg bol-mış er-ti “O zamanda köleler köle
sahibi, cariyeler hizmetçi sahibi olmuş idi” BK D18

3. -(X)pAn zarf-fiil eki, –(X)p ekinin genişletilmiş şeklidir:
tabgaçgı begler tabgaç atın tut-upan tabgaç kaganka körmiş “Çin’deki
(Türk) beyleri, Çin adını (unvanını) alarak Çin Kağanı’na tabi
olmuşlar” KT D7-8

-DUk sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı yapar. Ayrıca ulandığı
sözcük, cümle içerisinde eylem adı olarak görev görür:
ol bil-me-dük+üg+in üçün “o (senin) bilgisizliğin yüzünden” BK D20
(+üg 2. tekil kişi iyelik eki ve +in belirtme durumu eki)
kaŋım kagan uç-duk+da “babam kağan vefat ettiğinde” BK D13-14
bar-duk yirde edgüg ol erinç “vardığın yerde (senin) kazancın o
şüphesiz” KT D24
közün körme-dük kulkakın eşidme-dük bodunumın “gözle görmedik
kulakla işitmedik (kadar çok) halkımı” BK K11

-(X)r / -Ar geniş zaman sıfat-fiil eki “yapar, eder” anlamı katar:
kör-ür közüm körmez teg bil-ir biligim bilmez teg boldı “gören gözüm
görmez gibi, bilen aklım bilmez gibi oldu” KT K10
üze teŋri köbürgesi et-er+çe “yukarıda gök davulu gümbürder gibi”
BK B4

Uzak Geçmiş Zaman
mIş ekli anlatılan geçmiş zaman eki üzerine er- yardımcı fiili getirilerek
yapılır:
1. -mIş erti (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
ol ödke kul kullug küŋ küŋlüg bol-mış er-ti “O zamanda köleler köle
sahibi, cariyeler hizmetçi sahibi olmuş idi” BK D18
katun yok bol-mış er-ti anı yoglatayın tedi “Hatun vefat etmişti, onun
cenaze törenini yaptırayım, dedi” BK D18
türük bodun atı yok bolu bar-mış er-ti “Türk halkının adı yok
olup gitmiş idi” Ongin ön 3

ZARF-FİİLLER
Zarf-fiiller, zarf olarak kullanılan fiil biçimleridir.
1. -A, -I ve -(y)U ekli fiil zarfları, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen
bir eylemi anlatır. Bu zarf-fiil eki, birleşik fiillerde tasvirî fiili asıl fiile
bağlayan ektir. Bugün olduğu gibi Orhun Türkçesinde de en işlek zarffiil
ekidir:
inim köl tigin birle eki şad birle öl-ü yit-ü kazgantım “kardeşim Köl
Tigin ile, iki şad ile (birlikte) öle (ölesiye) yite (yitesiye) kazandım
(çabaladım)” KT D27
kızıl kanım töküt-i kara terim yügürt-i işig küçüg berdim “kızıl kanımı
dökerek, kara terimi akıtarak hizmet ettim” T 52

BİRLEŞİK FİİLLER
1. İsim ya da Sıfat + Yardımcı Fiil
Bu tür birleşik fiiller, isim ya da sıfattan sonra bol- ya da kıl- / kışyardımcı
fiillerinden oluşur:
yok bol- “yok olmak” BK D36
yagı bol- “düşman olmak” KT K2
karı bol- “yaşlanmak, ihtiyarlamak” T 56
kergek bol- “vefat etmek, ölmek” KT D4
baz kıl- “bağımlı kılmak” KT D15
yok kış- “birlikte yok etmek” KT D32
küŋ kıl- “cariye yapmak” KT D7
bulun kıl- “tutsak etmek” Küli Çor B5

Orhun Türkçesinde çokluk (topluluk) ekleri de vardır:
+lAr, +gUn, +An, +(X)t

-kan tekil bir isimdir.

Birliktelik (Bağlama) Eki
Orhun Türkçesinde aynı yapı ve görevde iki sözcük +lI eki ile bağlanır. Bu
ek, her iki isme ulanır, ancak durum ekleri ikinci isim üzerine eklenir.
toruk buka+lı semiz buka+lı T 5 “zayıf boğalar ve semiz boğalar”
beg+li bodun+lı+g KT D6 “beyleri ve boyları”
tün+li kün+li BK GD “gece ve gündüz”

Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA
süsi bolçuda ot+ça bor+ça kelti KT D37 “ordusu Bolçu’da ateş gibi
kasırga gibi geldi”
köŋl+üŋ+çe uduz T 15 “(orduyu) gönlünce sevk et”
yüz+çe erin ilgerü tezip BK D37 “yüz kadar adamla doğuya doğru
kaçıp”

7. Yön Gösterme (Direktif): +gArU, +ŋArU, +ArU, +rA
a. +gArU: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
oguz+garu sü taşıkdımız KT K8 “Oğuzlara doğru sefere çıktık”
ben eb+gerü tüşeyin T 30 “ben karargâha ineyim”
ol yer+gerü barsar KT G8 “o yere giderse”
b. +ŋArU (< +n + +garu): Üçüncü kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
birgerü kün ortu+sı+ŋaru BK K2 “güneyde gün ortasına”
yer+i+ŋerü sub+ı+ŋaru kontı BK D40 “kendi topraklarına (ve)
sularına kondu”

c. +ArU: Tekil birinci kişi iyelik ekinden sonra kullanılmıştır:
basmıl yagıdıp eb+im+erü bardı MÇ 4 “Basmıllar düşman hâle
gelerek yurduma doğru gittiler.”
d. +rA: Yalın durumdaki isim gövdelerine ulanır:
taş+ra yorıyur tiyin kü eşidip KT D11 “dışarıya gidiyor diye haber
alıp”
tarduş şad+ra udı yańdımız T 41 “Tarduş Şad’a doğru kovalayarak
bozguna uğrattık”

"D" ise ; Araç durumu vardır; Usın süŋügün açdımız

Araç Durumu (Instrumental): +(X)n
ok+un urdı KT D36 “okla vurdu”
usın süŋüg+ün açdımız T 28 “uykularını mızrakla açtık”
elig+in tutdı KT D38 “elle tuttu”