ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 14

İlteriş’in ölümünün ardından oğullarının yaşları küçük olduğu için, yerine kardeşi Kapgan (692-716) geçer. Kapgan zamanında devlet daha da güçlenmiş, çağının en büyük kuvveti hâline gelmiş, bütün Türk boyları onun idaresine geçmiş ve Çin ile iyi ilişkiler kurulmuştur.

Orhun Türkçesindeki çokluk ekleri +lAr, +gUn, +(X)t ve +An ekidir. +(I)ŋ eki Orhun Türkçesindeki tamlayan (genitif, ilgi) durumu ekidir.

Orhun Türkçesindeki yön gösterme (direktif) ekleri +gArU, +qArU, +ArU ve +rA ekleridir. +cA eki Orhun Türkçesindeki eşitlik durumu (ekvatif) ekidir.

“bir tümen artukı yeti biŋ” sayısının rakamla gösterimi 17.000’dir.

“ok” sözcüğünün üzerindeki +un eki Orhun Türkçesindeki araç durumu (intrumental) ekidir. Bu ek Türkiye Türkçesindeki “ile” yapısıyla karşılanmaktadır.

tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi “gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi”, yazın tatabı tapa süledim “ilkbaharda Tatabılara doğru sefer ettim”, illig bodun ertim ilim amtı kanı “devleti olan halk idim, devletim şimdi nerede?” cümlelerinde zaman zarfları kullanılmıştır. edgüti eşid katıgdı tıŋla “iyice işit, sıkıca dinle” cümlesinde ise iyice ve sıkıca biçiminde iki adet tarz zarfı kullanılmıştır.

Orhun Türkçesinde bağlaç olarak azu ‘veya, yoksa, yahut’, takı ‘ve, dahi’, ulayu ‘ve’, yeme ‘ve, dahi, ... da’ sözleri kullanılır. “Teg” Orhun Türkçesinde, gibi anlamına gelen bir son takıdır.

Keliŋünüm, oğlanım, kunçuylarım ve tarkat sözcüklerinin çözümü şöyledir: keliŋünüm KT K9 ‘gelinlerim’ < kelin+gün ogl+an+ım BK K1 ‘oğullarım’ < ogul+an, kunçuy+lar+ım KT K9 ‘prenseslerim, kadınlarım’, tarkat KT G1 ‘tarkanlar’ < Tarkan. Agısı sözcüğünün çözümü ise şu şekildedir: agı+sı ‘ipekli kumaşları’. Bu sözcüğün üzerinde sadece III. tekil kişi iyelik eki olup herhangi bir çokluk eki yoktur.

apa+m ‘atalarım’ sözcüğünün üzerinde I. tekil kişi iyelik eki, il+iŋ+in ‘ülkeni’ sözcüğünün üzerinde II. tekil kişi iyelik eki, yagı+sı ‘düşmanı’ sözcüğünün üzerinde III. tekil kişi iyelik eki, edgü+g ‘kazancın’ sözcüğünün üzerinde II. tekil kişi iyelik eki vardır. kaŋ+ıŋız ‘babanız’ sözcüğünün üzerinde II. çoğul kişi iyelik eki vardır.

I. çoğul kişi zamiri üzerine yönelme durumu ekinin gelmiş biçimi bizine biçimidir.

özüm ök kagan kışdım “(onu) ben kendim kağan yaptım”, arkış ıdmaz tiyin süledim “kervan göndermiyor diye sefer ettim”, kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti “Hakanları öldü, kumandanları, beyleri de öldü” ve ilgerü şantur yazı+ka tegi süledim “doğuda Şantung ovasına kadar sefer ettim” cümlelerinde bir olasılık edat yoktur. barduk yirde edgüg ol erinç “Gittiğin yerde kazancın o şüphesiz” cümlesinde geçen “erinç” Türkiye Türkçesine “herhalde, muhakkak, şüphesiz ki” olarak çevrilen ve kuvvetli bir olasılık bildiren edattır.

Kişi zamirleri kullanılarak çekimlenen fiil zaman ve kipleri şunlardır:
Geniş ve şimdiki zaman, -mIş ekli geçmiş zaman, -DAçI ekli gelecek zaman ve -çI ekli gelecek zaman. -DI ekli geçmiş zaman İyelik Eklerine Benzer Kişi Eklerinin Geldiği Fiil Çekimleri grubuna girmektedir.

Orhun Türkçesindeki emir kipi çekimi kişi ekleri tabloda gösterilmiştir.

Buna göre I. tekil kişi emir kipi çekimi kişi eki “-(A)yIn”dır.

açsar tosık ömez sen bir todsar açsık ömez sen “acıkırsan doyacağını düşünmezsin, bir (de) doyarsan acıkacağını düşünmezsin” cümlesindeki ömez sen 2. Tekil kişi için geniş zaman çekimidir.

Orhun Türkçesinde geniş zamanın rivayet çekimi -(X)r / -Ar ermiş biçimleriyle yapılmaktadır. Sözcüğün içinde geçtiği cümle şöyledir: azkına türük bodun yorıyur ermiş “azıcık Türk halkı ilerliyormuş”.

Orhun Türkçesinde hangisine -DI Ekli Geçmiş Zaman çekiminde /l/, /n/, /r/ ünsüzleri ile sonlanan fiillerde ek başı unsuzu /t/ olur. Dolayısıyla bol- eylemi çekimlenirken boltı biçiminde ek başı ünsüzü /t/ ünsüzü yapılmaktadır.

-DUk, -mIş, -tAçI ve –gU ekleri Orhun Türkçesindeki sıfat-fill eklerinden bazılarıdır. Ancak -(X)pAn eki Orhun Türkçesindeki zarf-fiil eklerinden biridir.

-gAlI zarf-fiil eki, asıl eylemin başlangıcını ve eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki -AlI eki, bu ekten gelişmiştir. -(X)p fiil zarfı, asıl eylemden önce işlenmiş bir eylemi gösterir. -mIş sıfat-fiil eki, geçmiş zaman eylem sıfatı ve aynı zamanda eylem adı yapar. -(X)gmA sıfat-fiil eki, ulandığı eyleme “yapan, eden” anlamı verir. -sIk gelecek zaman sıfat-fiil ekidir. açsar tosık ömez sen “aç kaldığında doyacağını düşünmezsin”.

-gInçA zarf-fiil eki, Türkiye Türkçesinde -(y)IncAyA kadar ekinin görevini üstlenmiştir. tokuz kat üçürgür topul-gınça teritzün “Dokuz kat keçen delininceye kadar terlesin”.

ıd- tasviri fiilleri, asıl eylemin kolayca gerçekleştiğini anlatır. kal- ve kel- tasviri fiilleri, asıl eylemin sürüp gittiğini anlatır. bar- tasviri fiili ile kurulan birleşik fiiller, asıl eylemin tamamlandığını gösterir. u- tasviri fiili ise bir işi yapabilme, bir işe gücü yetme, muktedir olmayı anlatır.