ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 13

yok bol- “yok olmak”, kergek bol- “vefat etmek, ölmek”, küŋ kıl- “cariye yapmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak” anlamına gelmektedir. karı bol- “yaşlanmak, ihtiyarlamak” anlamında kullanılan bir birleşik eylemdir.

urugsırat- “nesilsiz bırakmak” < urug “kabile” +sıra “çocuksuz bırakmak” [isimden fiil yapım eki] - t [ettirgenlik eki] -ayın [1. tekil kişi emir eki].

tokuz oguz begleri bodunı “Dokuz Oğuz beyleri ve halkı” +ler [çoğul eki] +i [3. tekil/çoğul kişi iyelik eki]. Begleri ve bodunı sözcükleri üzerinde 3. Tekil kişi iyelik eki kullanılmıştır.

“ötüken yış olursar beŋgü il tuta olurtaçı sen” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki tam ve doğru karşılığı “Ötüken yaylasında oturursan ebedî ülke tutarak oturacaksın.” Şeklindedir.

“teŋri teg teŋride bolmış”Tanrı gibi gökte olmuş (yaratılmış) ifadesinde “teŋride” sözcüğünün üzerinde bulunma durumu eki kullanılmıştır.

tut- “tutmak” -sık [gelecek zaman sıfat-fiili eki] +(ı)ŋ [2. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]. III. cümlede verilen +(ı)n eki ilgi durumu eki değildir, belirtme durumu ekidir.

töpüsinte sözcüğünün tahlili şu şekildedir: töpü “tepe” (> tope > tepe) +si [3. tekil kişi iyelik eki] +n [zamir n’si] +te [bulunma-çıkma durumu eki].

al- “almak” -matın olumsuz zarf-fiil ekidir.

“ulayu” sözcüğü ul “temel, esas” +a “ulamak, eklemek” [isimden fiil yapım eki] -(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki] biçiminde ekler alarak kalıplaşmış ve Orhun Türkçesinde “ve” anlamında kullanılan bir bağlaçtır.

“tenri küç birtük üçün kaŋım kagan süsi böri teg ermiş yagısi koń teg ermiş” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki tam ve doğru karşılığı “Tanrı güç verdiği için babam Hakanın askerleri kurt gibi imiş, düşmanları koyun gibi imiş.” Biçimindedir.

türük bodun “Türk halkı”, tabgaç “Çin”, yinçü ügüz “İnci (Sır Derya) ırmağını”, Tokuz Ersin “yer adı” anlamında kullanılan özel adlarken taluyka sözcüğü taluy “deniz” +ka [yönelme durumu eki] anlamında kullanılmış bir cins adıdır.

kılın- “yaratılmak” < kıl- “kılmak, yaratmak” -(ı)n [edilgenlik eki] –dukta [zarf-fiil ekidir.

Türkiye Türkçesindeki karşılığı “Bunca halklar gelerek ağlamış, yuğ töreni yapmış. Öylesine şöhretli kağanmış.” olan “bunça bodun kelipen sıgtamış yoglamış antag külüg kagan ermiş” ifadesindeki kelipen sözcüğü üzerindeki ek şöyledir. kel- “gelmek” -(i)pen [zarf-fiil eki]. Bu sözcüğün üzerinde Türkiye Türkçesinde –ArAk biçimine karşılık gelen bir zarf-fiil eki vardır.

“Biligsiz kagan olurmış erinç yablak kagan olurmış.” İfadesindeki biligsiz “bilgisiz”, yablak “kötü, fena” anlamında kullanılan sıfatlardır.

kıtań “Kıtay”, tatabı “Tatabı”, köl tigin “Köl Tigin, Kül Tügin”, tabgaç “Çin”, kadırkan yış “Kingan dağları” anlamına gelen özel adlardır. Ancak törüg sözcüğü törü “tore, yasa” +g [belirtme durumu eki] biçiminde tahlil edilen bir cins adıdır.

“kişi oglınta üze eçüm apam bumın kagan iştemi kagan olurmış.” ifadesinin Türkiye Türkçesindeki tam ve doğru karşılığı “İnsanoğlunun üzerine atam dedem Bumin Kağan, İştemi Kağan tahta oturmuş.” Biçimindedir.

Türkiye Türkçesindeki karşılığı “Bunca işi gücü vermesini (hizmet ettiğini) düşünmeden ‘Türk halkını öldüreyim, neslini yok edeyim’ dermiş.” Biçiminde olan ifadede zarf-fiil eki alan sözcük “sakınmatı” sözcüğüdür. Bu ifadedeki –matı eki Türkiye Türkçesinde –madan biçiminde kullanılmaktadır.

Yukarıdaki ifadede geçen “bodunug” sözcüğü “milleti” anlamına gelmektedir. “Asker sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep bağımlı kılmış.”. bodun sözcüğünün üzerindeki ek belirtme durumu ekidir.

Yukarıda verilen sözcüklerin anlamları şöyledir: Kuz “kuzey”, yırıya “kuzeyde”, öŋre “doğu”, Birdin “güney”. Bu sözcükler Orhun Türkçesinde kullanılan yön adlarıdır. Ancak Böri sözcüğü “kurt” anlamında kullanılan bir sözcüktür.

“bolmazun” fiilinin aldığı ekler şöyledir: bol- “olmak” -ma [olumsuzluk eki] -zun [3. tekil kişi emir eki].