ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 6

Eski Türkçe dönemi, Türk dilinin yazıya geçirildiği Köktürkçe, Uygurca ve Karahanlı yazı dillerini kapsar. XIII. yy’a kadar Türk dünyasının doğu kolunda iki ayrı bölgede iki ayrı yazı dili oluşmuştur. Bunlardan biri Ötüken’de ve daha sonra Doğu Türkistan’daki Tarım Bölgesi’nde kullanılan Köktürkçe ile Uygurca, diğeri de Kaşgar’da ortaya çıkan Karahanlı Türkçesidir.

Carl Brockelmann , “Orta Türkçe” terimini ilk kez 1928’de Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’ünün söz varlığı ile ilgili çalışmasında Karahanlı Türkçesi için kullanılmıştır. Brockelmann, 1954 yılında bu terimin alanını İslâmın kabulünden XX. yy’ın başlarına kadarki Orta Asya Türkçesini (Karahanlı, Harezm, Çağatay Türkçeleri) içine alacak şekilde genişletmiş ve bu döneme “Doğu Türkçesi” adını vermiştir.

Türklerin I. Türk Kağanlığı ile siyasi bir güç olarak ortaya çıkışları VI. yy’ın ortalarında gerçekleşir.

Köktürklerden kalma en eski yazıt olan Bugut Yazıtı Sogd alfabesiyle ve Sogdça yazılmıştır.

Taspar, Budizm’e olan eğiliminden ötürü Nirvanasutra’yı Çinceden Türkçeye çevirtmiştir.

Kutluk Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da bu sayede bağımsız olurlar. Bundan dolayı KutlukKağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir.

Tonyukuk’un Köktürk Kağanı’nın ağzından söylettirdiği “il tutsık yir ötüken yış ermiş!” cümlesi “il, devlet tutacak yer Ötüken dağ, çayırları imiş.” anlamına gelmektedir.

Ötüken yaylası muhtemelen Çin’e uzak olduğu, dolayısıyla Çin saldırılardan korunma sağladığı için Türkler için eskiden beri kutsal sayılırdı.

Kapgan Kağan zamanında bütün Türk boyları onun idaresine geçmiş, devlet daha da güçlenerek çağının en büyük kuvveti hâline gelmiştir.

Bilge Kağan Türklerin yerleşik hayata geçmelerini istese de Tonyukuk buna karşı çıkar ve Türklerin yerleşik hayata geçmelerinin onların millî kimliklerini kaybetmelerine yol açacağını düşünür.

Devletin başta gelen unsurları olan Basmıl, Karluk ve Uygurlar arasındaki iktidar mücadeleleri II. Köktürk Kağanlığının yıkılışının en önemli gerekçesidir.

Köktürk siyasetini en fazla etkileyen devlet komşusu Çin’dir.

Tarihte “Türk” adını resmî devlet adı olarak ilk defa kullanan Köktürklerdir. Köktürklerin ortaya çıkışı 540’lı yıllardadır. Söz konusu dönem için birinci derece kaynak olan Çin kaynaklarındaki bilgilere göre, Köktürklerin lideri Bumın Kağan’dır. Köktürk Kağanlığı’nın ilk hükümdarı Bumın hakkında Çin kaynakları 552 yılından sonra bilgi vermemektedir.

Muhan, önce Avarların son birliklerini yok etti; sonra doğuda Kıtanları yenip kuzeyde Kırgızları kendine katarak, batıda Heftalitleri (Akhunlar) yenilgiye uğrattı. Bu arada söz konusu dönemle ilgili kaynaklar, Heftalitleri yenen kişinin aslında Batı sınır bölgesinden sorumlu İştemi olduğunu yazar. İştemi siyasetteki başarısı sayesinde kızını, Sasani hükümdarı I. Hüsrev Anuşirvan (531-579) ile evlendirir. Bu evlilik, bir bakıma Sasani hükümdarı ile Türkler arasındaki işbirliğinin pekiştirilmesi anlamına gelir.

Taspar’ın en önemli özelliği, Budizme eğilim göstermesidir. Yağmalar sırasında ele geçirilen bir Budist rahibin etkisinde kalarak ülkesinde Budist tapınağı yaptırdı ve sonrasında 575 yılında Buda’nın vaazlarının konu edildiği “Nirvanasutra” adlı kitabı, Çinceden Türkçeye çevirtti.

Köktürklerin doğu ve batı kısımları arasındaki ilk anlaşmazlık, Nivar zamanında başladı. Bu ayrılığı Apa Kağan çıkarmıştı. Kendisinin tahta geçemeyişiyle aile çekişmesine etkin şekilde katılmış, bunun için Batı bölgesi hükümdarı Tardu’dan yardım istemiş ve elde etmiştir.

Doğu Köktürk Kağanlığı, 630 yılında kişisel çekişmeler sebebiyle yıkılır ve kağan Çin’e götürülür. Aynı yıllarda Batı Türklerinin başında Tung adlı güçlü bir hükümdar vardır. Karluk Türklerinin önayak olmasıyla isyan edilir ve Tung Yabgu öldürülür. Onun ölümünden sonra Türklerin egemenliğindeki bölgeler Çin’e geçmeye başlar. 659’da Çin tarafından işgal edilmesiyle Batı Köktürk Kağanlığı da tarihe karışır.

Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur.

Doğu Türklerinin 679 yılından beri sürdürdükleri bağımsızlık mücadelesi başarıyla sonuçlanır. Çin’e karşı yapılan başarılı savaşlar sonucu Kutlug Kağan, 682’de II. Köktürk Kağanlığı’nı kurar ve diğer bütün Türk boyları da böylelikle bağımsızlıklarına kavuşur. Bundan dolayı Kutlug Kağan’a “halkı, milleti derleyip toplayan” anlamına gelen “İlteriş” unvanı verilir.

İç çatışmalar Köktürk Kağanlığı’nın yıkılmasına neden olduğunda, II. Kağanlık görkeminin doruğunda idi. Bilge Kağan, vezirlerinden Mey-lo- çue tarafından zehirlenmiş ve 25 Kasım 734 yılında ölmüştür.