ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 5

İlteriş, Çin’de hapiste bulunan Tonyukuk’u kurtarıp yanına alır. Zeki ve plancı bir kişiliğe sahip olan Tonyukuk, askerî işlerdeki başarısı ile tanınır. Bilge Tonyukuk adı bilinen ilk Türk yazar, tarihçi ve büyük devlet adamıdır. Baş vezirlik yapmış, bazı savaşlarda başkomutan olarak vazife görmüştür.

Kol Tigin (KT- 732)
Bilge Kağan (BK- 735)
Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra)
Coyren Yazıtı (C- 688-692)
Kuli Cor (KC- İhe Huşotu 719-723)
Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735)
Yukarıda verilen bilgilere göre, Çoyren yazıtı Orhun harfli ilk yazıt olarak kabul edilir.

13. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Alauddin Ata Melik Cuveyni, dünya tarihi ile ilgili Târîh-i Cihângüşâ adlı eserinde Türklere ait yazılı taşların varlığından haber verir.

Yenisey yazıtları, ilk olarak 1721 ve 1722 yıllarında Strahlenberg ve Messerschmidt tarafından Yenisey nehrinin yukarı mecrasında bulunur.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır.

Bu harf a-e ünlülerini göstermek için kullanılmaktadır.

Bu simge lt çift ünsüzünü göstermek için kullanılmaktadır.

Thomsen’in yazıyı çözerken tanıdığı ilk harf, iyelik eki olan -ı/-i sesinin işareti idi. O, önce satırların sırasını, istikametini ve hangi harflerin ünlüleri gösterdiğini tespit etmiş, ondan sonra anahtar sözlere ihtiyaç duymuş, Çince yüzdeki şahıs, yer ve boy adlarından (Köl Tigin, Türk, kün, tört, teyri gibi) faydalanmıştır.

Alman Türkolog A. von Gabain, Eski Turkce alanında ilk ve temel gramer kitabı olan calışmasını 1941 yılında yayımlamıştır (Altturkische Grammatik, Leipzig 1941). Bu gramer kitabında Gabain, eski Turk-runik harfli metinlerin yanı sıra Eski Uygurca metinlerin gramerini de ortaya koymuştur.

Orhun (Türk-runik, runik, Köktürk) harfleriyle yazılmış yazıtlar aşağıdaki altı grup içinde değerlendirilebilir.
Köktürk Yazıtları
Uygur Yazıtları
Yenisey Yazıtları
Hoytu-Tamir Yazıtları
Talas Yazıtları (Batı Türkistan Yazıtları)
Doğu Türkistan Yazıtları

Bilge Kağan yazıtı, Köl Tigin yazıtlarının her ikisini de yazıtı taşlar üzerine kazıyarak yazan Kol Tigin’in atısı (yeğeni) Yolluğ Tigin’dir.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır. Köl Tigin (KT- 732) Bilge Kağan (BK- 735) Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra) Çoyren Yazıtı (Ç- 688-692) Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723) Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735) Yukarıda verilen bilgilere göre, Çoyren yazıtı Orhun harfli ilk yazıt olarak kabul edilir. Uygur Yazıtları: 745’te II. Köktürk Kağanlığı tamamıyla yıkılıp onun yerine 840’a kadar devam eden I. Uygur Kağanlığı döneminden kalan runik harfli metinlerdir. Bu grubun malzemesini ise şunlar oluşturur: Mayan Çor (MÇ- Şine Usu 759-760) Taryat (Terhin- 753) Karabalgasun (808-821) Suci (820-840) Tez Yazıtı (750?) II. Karabalgasun (825-840)

Doğu Türkistan Yazmaları: Yazmaların bu adla anılmasının sebebi Doğu Türkistan’ın çeşitli bölgelerinde bulunmasından dolayıdır. Bu yazmalar içinde hacim bakımından en önemlisi Irk Bitig’dir. 114 sayfalık bu eserin ilk yayımlayanı W. Thomsen’dir. Thomsen, eserin 9. yy’a ait olduğu tahmininde bulunmuştur.

13. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Alâüddin Atâ Melik Cüveynî, dünya tarihi ile ilgili Târîh-i Cihângüşâ adlı eserinde Türklere ait yazılı taşların varlığından haber verir. Cüveynî eserinde: “Bir Uygur efsanesine göre, onların dünya yüzüne çıktıkları ilk yer Orhun nehrinin kıyısıdır. Bu nehir, Karakorum denilen bir dağdan çıkar. ... Bunlardan başka bir nehrin kenarında eskiden Ordu-Balık, bugün ise Mavu-Balık denilen bir şehir vardır. Bu şehrin yakınında bulunan kayalara yazılar yazılmıştır. Ben onları gördüm.” der.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugün özellikle Batıdaki türkologlarca bu alfabeye “Türk-runik alfabesi” veya “runik” denmesinin nedeni, bu harflerin runik adı verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanılan harflere benzemesidir.

Tonyukuk yazıtı, F. Klementz tarafından 1897’de Moğolistan’da, Tola ırmağı kenarında bulunmuştur.

Köktürk yazısını çözen Thomsen olsa da, yazıtlar üzerine ilk yayını yapan Radloff’tu. Radloff, Thomsen ilk raporunu açıkladıktan üç ay sonra, 1894’te Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıyla ilgili çalışmasının ilk bölümünü yayımlar. Radloff’un üç fasikülden oluşan bu çalışmasının birinci ve ikinci fasikülü 1894’ün Mart ve Mayıs aylarında, üçüncüsü 1895’in Ekim ayında çıkar. Eserin birinci kısmında Koşo Çaydam (Koşo-Tsaydam) yazıtları, yani Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının metni, yazıçevrimi ve Almanca çevirisi verilmiştir. İkinci kısımda ise sözlük, dizin ve Çince metnin W. P. Wassiljew tarafından yapılan tercümesi yer almaktadır.

Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki muhteva ile Tonyukuk’un muhtevası arasında fark vardır. Her ikisi de aynı dönemi değerlendirir, ancak Tonyukuk’un muhtevası Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında anlatılanlara verilmiş cevaplar mahiyeti taşır. Her ikisi de o dönemde Türk milletine yapılmış hizmetlerden bahseder, bu arada görüş farklarını da belirtirler. Bu da, siyasi görüş farklılıklarının tartışılabildiğini gösterir.

Radloff gibi aceleci davranmayan ve yazıtlardaki yazıyı çözdükten üç yıl sonra yani 1896’da eserini yayımlayan Thomsen, kitabın (Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées [Mémoires de la Société Finno-Ougrienne V], Helsingfors 1896) birinci bölümünde Orhun yazıtlarının yazıldığı eski Türk runik alfabesi hakkında bilgi vermiş ve bu yazının kökeni hakkındaki görüşlerini açıklamıştır. Thomsen, eserinin ikinci bölümünde Çince kaynaklarda anlatılan Köktürk tarihini incelemiş, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının yazıçevriminin ve Fransızca çevirisinin ardından Türkçe sözcükler ve gramer dizinini de vermiştir. Ayrıca eserde Köl Tigin yazıtının Çince yüzünün E. H. Parker tarafından yapılan tercümesi de yer almaktadır.

tört buluŋ kop yagı ermiş sü sülepen tört buluŋdakı bodunug kop almış kop baz kılmış başlıgıg yüküntürmiş tizligig sökürmiş.
“Dört bucak hep düşman imiş. Ordular sevk ederek dört taraftaki halkları hep almış, hep kendisine bağımlı kılmış. Başlılara baş eğdirmiş, dizlilere diz çöktürmüş.” (KD D 2, BK D 13).