ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 4

Orhun, Yenisey ve Talas vadisinde bulunan yazıtlarda kullanılan alfabenin kökeni, yazıtların bulunduğu günden beri araştırılmış ve çeşitli çalışmalara konu olmuştur. Orhun alfabesi, 1891’de Heikel tarafından Run alfabesine benzetilerek “runik yazı” diye adlandırılmıştır.

+(X)ç: Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar. ata+ç+ım ‘babacığım’ (Ongin 12) < ata ‘baba’.

-(X)t-, -tUr-, -tXz-, -(X)z- ekleri Orhun Türkçesindeki ettirgen çatı ekleridir ancak -(X)ş- eki Orhun Türkçesindeki işteşlik çatı ekidir.

Orhun Türkçesindeki söz içi ve söz sonu /b/ sesi, Türkiye Türkçesinde /v/’dir.

Orhun Türkçesinde birden fazla heceli sözlerin sonunda bulunan /g/’ler korunur.

Orhun Türkçesindeki söz başı ünsüzleri b-, ç-, k-, s-, t-, y- ünsüzleridir. j- ünsüzü Türkçeye daha sonraki dönemlerde yabancı dillerin etkisiyle girmiş bir ünsüzdür.

Orhun Türkçesinde belirli geçmiş zaman eki –tı ekidir. Bu dönem Türkçesinde kalınlık incelik uyumu vardır ancak düzlük yuvarlaklık uyumu çok az örnekte görülmektedir.

Seçeneklerdeki kısıl, yana, erig ve takı sözcüklerinin üzerinde fiilden isim yapma eki vardır. Edgü sözcüğünün üzerinde ise < ed ‘mal, değerli şey’ köküne getirilmiş isimden isim yapma eki vardır.

Orhun Türkçesindeki Tamlayan durumu eki +ıŋ ekidir. türük bodun+ın ilin törüsin KT D1 “Türk halkının devletini ve töresini”.

Orhun Türkçesindeki söz içi ve söz sonu /b/ sesi, Türkiye Türkçesinde /v/’dir. I. maddede verilen ses değişiminin tam tersi Orhun Türkçesine ait bir ses özelliğidir. Örneğin, eb (> ev), seb- (> sev-), sebin- (> sevin-) biçimindedir.

Türkiye Türkçesinde söz başında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz Türkçe kökenli tüm sözler, diğer pek çok Türk lehçesinde (Kazakça, Özbekçe, Tatarca, Başkurtça, Yeni Uygurca, Kırgızca ...) olduğu gibi Orhun Türkçesinde de /t/’li ve /k/’lidir.
teg- (> değ-), tirig (> diri), tabışgan (> tavşan), tag (> dağ), kel- (> gel-), kök (> gök ‘mavi’), köŋül (> gönül)

Emgek sözcüğü, < emge- ‘eziyet çekmek, acı çekmek’ kökünün üzerine gelen -(U)k fiilden isim yapma ekiyle türetilmiş bir sözcüktür.

Bugün Türkiye Türkçesinde bulunan c, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur. Yazı dilimizde yer almayan fakat ağız ve lehçelerde bulunan damak genizsili /ŋ/ (nazal n) sesi Orhun Türkçesinde mevcuttur. Ayrıca bugün sadece Yakutçada (Saha Türkçesi) yer alan ön damak genizsili /ń/ (palatal n) sesi de Orhun Türkçesinde bulunur. Bu ünsüz fonemler boğumlanma yerlerine göre şu şekilde gruplandırılabilir: Dudak ünsüzleri: b, m, p Diş ve diş eti ünsüzleri: ç, d, l, n, r, s, ş, t, z Ön damak ünsüzleri: g2, k2 ń, y Art damak ünsüzleri: g1, k1, ŋ söz başı ünsüzleri: b-, ç-, k-, s-, t-, y-

Orhun Türkçesinde d, g, m, n, ŋ, ń, r, z ünsüzleri söz başında yer almasa da bu kuralın aşağıda göreceğiniz üzere istisnaları vardır. l, p,ş ünsüzleri yalnız alıntı sözcüklerde söz başında bulunur. g-: gü / gu ‘soru edatı’ l-: lagzın ‘domuz’ (<Çince) m-: mag ‘övgü, alkış’

Yön gösterme eki: ol yer+gerü barsar türük bodun ölteçi sen KT G8 “o yere doğru gidersen Türk halkı öleceksin” Belirsiz geçmiş zaman eki: kişi oglı kop ölgeli törümiş KT K10 “insanoğlu hep ölümlü yaratılmış”, 3. tekil ve çoğul belirli geçmiş zaman eki: bodunı kop kel-ti yükün-ti T 43 “halkı hep geldi, boyun eğdi”, 3. tekil kişi emir eki:türük bodun yok bolma-zun bodun bol-çun tiyin … KT D11 “Türk halkı yok olmasın, (yeniden) halk olsun diye …”3. tekil kişi iyelik eki: beglik urı ogl+i+n kul boltı KT D7 “bey olmaya lâyık erkek evladı ile kul oldu”

+dem: Çok az örnekte yer alır. er+dem ‘erdem, yiğitlik, cesaret’ (Küli Çor B4) < er ‘erkek’ (BK D11), +dXn: Yön zarfları yapan sözcükler türetir., +gaç: Küçültme eki. ı+gaç ‘ağaç’ (T 25) < ı ‘orman’ (T 4), +daş: Kan bağı olan kişileri belirtmek için kullanılan sözcükler türetir. Ka+daş ‘kardeş, yakın akraba’ (Uyuk-Turan 1) < *ka ‘akraba, aile’ , +kIńA: Küçültme isimleri yapar. az+kıńa ‘azıcık, pek az’ (KT D34, T9) < az ‘az’ (KT G10)

+Il: Renk adları yapar. yaş+ıl ‘yeşil’ (KT D17, BK D15) < yaş ‘yaş, taze, yeşil ot’ (Irk Bitig 18, 54) +lXg: ‘sahip, sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar. el+lig ‘devletli, devlet sahibi’ (BK D24) < el ‘devlet; memleket’ (KT D4), +lXk: Soyut adlar yapar. eşi+lik ‘eş olmaya layık, hanım olası’ (KT D24) < eşi ‘hanım, soylu kadın’, +sXz: Yokluk sıfatları türetir..buŋ+suz ‘bunsuz, dertsiz, tasasız’ (BK K12) < buŋ ‘dert, sıkıntı, sıkıntı’ (KT G3), +DI: Zarflar türetir. katıg+tı ‘sıkıca’ (Irk Bitig 33), katıg+dı (KT G2) < katıg ‘katı, sıkı’

+lA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir. sü+le- ‘ordu sevk etmek’ (BK D40) < sü ‘ordu, asker’ (KT K5), +(I)k-: Geçişsiz fiiller türetir. tag+ık- ‘dağa çıkmak’ (KT D12) < tag ‘dağ’ (BK G7), +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir. bit+i- ‘yazmak’ (KT G13) < Çince pi ‘yazı fırçası’ < piet ‘fırça’, +gAr-: Geçişli fiiller türetir. iç+ger- ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’ (BK D25) < iç ‘iç’ (KT G14), +Ad-: Geçişsiz fiiller türetir. buŋ+ad- ‘bunalmak, sıkılmak’ (T 26) < buŋ ‘bun, sıkıntı, dert’ (KT G3)

yog+la- ‘yas tutmak’ (BK D5) < yog ‘cenaze töreni’ (BK G10), tıŋ+la- ‘dinlemek’ (Irk Bitig 58) < tıŋ ‘ses, nefes’, yarlı(g)+ka- ‘buyurmak, hükmetmek, (tanrı) lutfetmek’ (KT G9) <yarlıg ‘hüküm, buyruk’ < yarıl- ‘hüküm verilmek’ < yar- ‘hüküm vermek’, kü+k- ‘ünlü olmak’ (Küli Çor B4) < kü ‘ün, şöhret’ (KT D12), taş+ık- ‘dışarı çıkmak; baş kaldırmak, isyan etmek’ (KT K8) < taş‘dış’ (BK K14).

- -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir: bil-ig ‘bilgi’ (KT G7) < bil- ‘bilmek’

İsimden İsim Yapım Ekleri +(X)ç: Ulandığı söze küçültme ve sevgi anlamı katar. içi+ç+im ‘ağabeyciğim’ (Uybat III 6) < eçi ~ içi ‘ağabey’ (BK D20), İsimden Fiil Yapım Ekleri +Ad-: Geçişsiz fiiller türetir. kul+ad- ‘kul olmak’ (KT D13) < kul ‘kul, köle’ (KT D21), +gAr-: Geçişli fiiller türetir. iç+ger- ‘bağımlı kılmak, tabi kılmak’ (BK D25) < iç ‘iç’ (KT G14) taş+gar- ‘dışarı çıkarmak’ (Moyun Çor D10) < taş ‘dış’ (KT G12), +I-: Genelde geçişsiz fiiller türetir. bit+i- ‘yazmak’ (KT G13) < Çince pi ‘yazı fırçası’ < piet ‘fırça’