ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 12

Alman Türkolog A. von Gabain, Eski Türkçe alanında ilk ve temel gramer kitabı olan çalışmasını 1941 yılında yayımlamıştır (Alttürkische Grammatik,Leipzig 1941). Bu gramer kitabında Gabain, eski Türk-runik harfli metinlerin yanı sıra Eski Uygurca metinlerin gramerini de ortaya koymuştur. Bu eserin son kısmında Köl Tigin yazıtının metni de yayımlanmıştır. Günümüzde de Eski Türkçenin en önemli grameri olma özelliğini koruyan bu çalışma, Mehmet Akalın tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1988 yılında yayımlanmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Orhun harfli metinlerin keşfi Türkoloji araştırmalarının seyrini değiştirmiştir, ancak bu keşif kolay olmamıştır. Yazıtların varlığından ilk olarak söz eden Çin yıllıklarıdır. Ayrıca 13. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Alâüddin Atâ Melik Cüveynî, dünya tarihi ile ilgili Târîh-i Cihângüşâ adlı eserinde Türklere ait yazılı taşlarınvarlığından haber verir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde 3. tekil kişi emir çekimi -zUn ya da -çUn ekiyle yapılır. Buna göre doğru yanıt C şıkkıdır.

II. Köktürk Kağanı Bilge Kağan ve kardeşi Köl Tigin için dikilen yazıtlar ile İlteriş Kağan’dan itibaren devlet adamı olan Tonyukuk adına dikilen yazıtlar, Köktürk alfabesi ile yazılmış yazıtlar arasında en büyükleri olup en az tahribata uğrayanlardır. Bu yazıtlar I. Köktürk Kağanlığı’ndan başlayarak Köktürk devletinin öyküsünü aktarırlar. Başka bir deyişle o devletin siyasî ve kültür tarihini yansıtırlar. Doğru cevap C şıkkıdır.

Yukarıdaki d1 k1, r2 n2 örneklerinde kelimeler okunuşlarına göre değil, yazıldıkları harflerle aktarılmıştır. Buna transliterasyon (=harf aktarımı) denir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Radloff ve Thomsen’in çalışmalarından yola çıkan Necip Asım (Yazıksız) Türkiye’de konuyla ilgili ilk çalışmayı yapmıştır (Orhun Abideleri, İstanbul H. 1340- 41/M. 1924-1925). Necip Asım’ın Arap harfli eski alfabeyle yayımlanmış çalışmasında, yazıtların yazıçevrimi ve çevirisi bulunmaktadır. ŞemseddinSami’nin konuyla ilgili yazıları dışında Türkiye’de yapılan ilk çalışma budur. Türkiyede harf devrimi 1928 yılına yapılmıştır (harf devriminin tarihi bu derin kitabında yoktur). Bu tarihten sonraki ilk çalışma, Türkiye’deki yazıtlar üzerinde yapılmış olan ikinci yayın, Hüseyin Namık Orkun’a ait (Eski Türk Yazıtları, I-IV, İstanbul 1936-1941) olduğundan doğru cevap E şıkkıdır.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır. Doğru cevap C şıkkıdır.

Çift Ünsüzleri gösterir 4.4 no.lu tabloda lt ses değeri çift ünsüz olarak gösterilmektedir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Yenisey Yazıtları: Yenisey ırmağının yukarı taraflarında bugün Rusya’nın Hakas otonom bölgesindeki irili ufaklı mezar taşlarıdır. Bu yazıtların Köktürk Kağanlığı yıkıldıktan sonra buralara hâkim olan bazı Köktürk liderleri tarafından diktirilmiş olduğu sanılıyor. Hiçbirinde tarih bulunmayan bu yazıtlar fazla yıpranmış ve silik olduklarından, Orhun yazıtlarından önce dikildikleri söylense de bu iddia arkeolojik verilerle doğrulanmamıştır. Yeni bilimsel araştırmalar bu yazıtların, Kırgızlar tarafından 9.-10. yy’larda dikildiğini ortaya koymaktadır. Doğru cevap B şıkkıdır.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, ı-i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Rus Coğrafya Cemiyeti, 1889’da Mihayloviç Yadrintsev başkanlığındaki bir heyeti Orhun ırmağı kıyılarına araştırma için gönderir. Bunlar, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarını bulur ve aynı yıl bu buluşu duyururlar (Anciens caractéres trouvés sur des pierres et des ornements au bord de l'Orkhon, St. Petersburg 1890). Doğru cevap E şıkkıdır.

İlk okunan Orhun yazıtları olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. a-e, ı-i, o-u ve ö-ü ünlü çiftleri tek bir işaretle gösterilir.Ünlü işaretlerinin her biri iki farklı ünlüyü gösterir, yani /a/ ve /e/, /ı/ ve/i/, /o/ ve /u/, /ö/ ve /ü/ ünlüleri yazıdan ayırt edilemez. Ünlülerin yazımındaki bu noksanlık, ünsüzler konusunda giderilmeye çalışılmıştır. Alfabede 10 ünsüzün art (kalın) ve ön (ince) olmak üzere iki biçimi bulunmaktadır.Bu durum a/e ve ı/i ünlülerinin yazıda ayırt edilmesini sağlarsa da o/u ve ö/ü ünlülerini ayırt etme olanağı yoktur. Örneğin, iki tane k ve l işareti vardır. Bunlardan k1 ve l1 kalın ünlülü, k2 ve l2 ise ince ünlülü hecelerde kullanılır. kal- eylemini yazmak için k1 ve l1, kel- için ise k2 ve l2’nin yazılması gerekeceği açıktır. Orhun alfabesinde 7 ünsüzde artlık-önlük (kalınlık-incelik) ayrımı yapılmamıştır yani bu ünsüzler nötr durumdadır. Soruluş biçimine göre doğru cevap D şıkkıdır.

Tonyukuk yazıtı, F. Klementz tarafından 1897’de Moğolistan’da, Tola Irmağı kenarında bulunmuştur. Doğru cevap D şıkkıdır.

Köktürk Yazıtları: II. Köktürk Kağanlığı (682-745) döneminde dikilmiş yazıtlardır. Köl Tigin (KT- 732); Bilge Kağan (BK- 735); Tonyukuk (T- 720-725 veya 732’den sonra); Çoyren Yazıtı (Ç- 688-692); Küli Çor (KÇ- İhe Hüşötü 719-723) ve Ongin (O- Işbara Tarhan 732-735) yazıtları bu dönemde dikilmiştir. Çoyren yazıtı Orhun harfli ilk yazıt olarak kabul edilir. Doğru cevap A şıkkıdır.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Bugün özellikle Batıdaki türkologlarca bu alfabeye “Türk-runik alfabesi” veya “runik” denmesinin nedeni, bu harflerin runik adı verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanılan harflere benzemesidir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun (Köktürk, Türk-runik) alfabesi, Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış, bugüne kadar bilinen, ilk alfabedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun alfabesini, Küçük Asya alfabelerindenLikya ve Kayra alfabelerine benzetmiş ve bu alfabelerden çıkmış olabileceğini dile getirmiştir. Alfabeyi çözüme kavuşturan Thomsen (Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées, Helsingfors 1896, s. 44 ve devamı), Donner’in söylediklerini kabul etmemiş, Köktürk yazısının kökeninin ya İran alfabesi aracılığı ile ya da doğrudan Arami alfabesi olduğunu belirtmiştir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde d, g, m, n, ŋ, ń, r, z ünsüzleri söz başında yer almazlar. Dolayısıyla doğru cevap C şıkkıdır.

Orhun Türkçesi'nin ön damak ünsüzleri: g2, k2 ń, y olduğundan sorunun doğru cevabı C şıkkıdır.

Bugün Türkiye Türkçesinde bulunan c, f, ğ, h, j, v sesleri Orhun Türkçesinde yoktur.Türkiye Türkçesinde /v/ ile başlayan üç sözcük Orhun Türkçesinde /b/’lidir. bar (> var), bar- (> var-), ber- (> ver-). Dolayısyla doğru seçenek D şıkkıdır.