ORHON TÜRKÇESİ - Deneme Sınavı - 11

Orhun Türkçesinde birden fazla heceli sözlerin sonunda bulunan /g/’ler korunur. Aşağıdaki örneklerde görüleceği üzere, Türkiye Türkçesinde bu ünsüz, söz sonunda düşmüştür. katıg (> katı), ölüg (> ölü), sarıg (> sarı), yadag (> yaya), kullug (> kullu), elig (> elli), arıg (> arı ‘arı, temiz’). Dolayısıyla doğru seçenek C şıkkıdır.

+lA-: Sık kullanılan isimden fiil türetme ekidir: kış+la- ‘kışı geçirmek’ (BK D31) < kış ‘kış’ (BK G2). -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir: kışla-g ‘kış geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < kışla- ‘kışı geçirmek’.

Fiilden İsim Yapım Eklerinden -(X)g: Fiilin sonucunu bildiren adlar türetir:yayla-g ‘yaz geçirilecek yer’ (Irk Bitig 51) < yayla- ‘yazı geçirmek’. Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

İsimden isim yapım ekleri: +dem: Çok az örnekte yer alır. er+dem ‘erdem, yiğitlik, cesaret’ (Küli Çor B4) < er ‘erkek’ (BKD11). Dolayısıyla doğru seçenek E şıkkıdır.

Fiilden Fiil Yapım Ekleri,d-: Pekiştirme eki: to-d- ‘doymak’ (KT G8) < to- ’doymak’. (KT G8).;-gUr-: Ettirgen çatı eki: tir-gür- ‘diriltmek, canlandırmak’ (KT D29) < tir- ‘yaşamak’;-tUr-: Ettirgen çatı eki:kon-tur- ‘kondurmak, yerleştirmek’ (KT D11) < kon- ‘konmak, yerleşmek’ (KT G7) < ko- ‘koymak’. Biçiminde sıralndığından doğru seçenek B şıkkıdır.

Orhun Türkçesindeki söz içi ve söz sonu /b/ sesi, Türkiye Türkçesinde /v/’dir. eb (> ev), seb- (> sev-), sebin- (> sevin-), yabız (> yavuz), tabışgan (> > tavşan), sab (> sav ‘söz, haber’ T. Tü. savcı), kabış- (> kavuş-), ebir- (> evir-). Dolayısıyla doğru seçenek B şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde geniz ünsüzü /ŋ/ söz içinde ve sonunda /g/ ile nöbetleşir. Bu ses değişmesi, 2. kişi iyelik ekleri ile kişi eklerinde görülür: bardıgız ‘vardınız, gittiniz’ ~ bardıŋız; süŋüküg ‘kemiklerin’ ~ süŋüküŋ; ölsikig ‘öleceksin’ ~ ölsikiŋ; törügin ‘(senin) törelerini’ ~ törüŋin. Dolayısıyla E seçeneği doğru şıktır.

Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Bu durum bugün Özbekçede ve Yeni Uygurca olmak üzere pek çok Türk lehçesinde Orhun Türkçesinde olduğu gibi devam etmektedir. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür. kazgan- (> kazan-), kergeksiz (> gereksiz), edgü (> iyi), ilgerü (> ileri), ölgeli (> öleli). Dolayısıyla doğru seçenek A şıkkıdır.

İsimden isim yapım eki +lXg: ‘sahip, sahip olan’ anlamında sıfatlar yapar. el+lig ‘devletli, devlet sahibi’ (BK D24) < el ‘devlet; memleket’ (KTD4).; baş+lıg ‘başı olan, gururlu, mağrur’ (BK D3) < baş ‘baş’ (KT D33); tiz+lig ‘dizli, güçlü’ (BK K10) < tiz ‘diz’. Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

Bugün Türkiye Türkçesinde söz başında /d/’li ve /g/’li söylediğimiz Türkçe kökenli tüm sözler, Orhun Türkçesinde de /t/’li ve /k/’lidir: teg- (> değ-), tirig (> diri), tabışgan (> tavşan), tag (>dağ), kel- (> gel-), kök (> gök ‘mavi’), köŋül (> gönül). Dolayısıyla sorunun doğru cevabı C seçeneğidir.

Sadece C şıkında yer alan tüm kelimelerde isimden fiil yapım eki kullamıldığı görülmektedir. Şöyle ki tagık- (tag-ık-) dağa çıkmak anlamındaki fiilde +(I)k-; küned- (kün+ed-) cariye olmak anlamındaki fiilde +Ad-; udı- (u+dı-) uyumak anlamındaki fiilde+dI-; kük (kü+k-) ünlü olmak anlamındaki fiilde +(I)k-; yarlıka (yarlı (g)+ka-) buyırmak, hükmetmek anlamındaki fiilde +kA- olmak üzere isimden fiil yapım ekleri kullanılmıştır. Dolayısıyla doğru seçenek C şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde d, g, m, n, ŋ, ń, r, z ünsüzleri söz başında yer almasa da bu kuralın bazı istisnaları vardır. Bu nedenle doğru seçenek D şıkkıdır.

Orhun Türkçesinde ikinci ve daha sonraki hecelerin başında bulunan /g/’ler korunur. Bu durum bugün Özbekçede ve Yeni Uygurca olmak üzere pek çok Türk lehçesinde Orhun Türkçesinde olduğu gibi devam etmektedir. Türkiye Türkçesinde /g/ ünsüzü bu pozisyonda da düşmüştür. kazgan- (> kazan-), kergeksiz (> gereksiz), edgü (> iyi), ilgerü (> ileri), ölgeli (> öleli). Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

Türk dilinin ve ait olduğu dil ailesinin en tipik özelliği ünlü uyumudur. Büyük ünlü uyumu dediğimiz artlık-önlük uyumu (kalınlık-incelik uyumu = dil benzeşmesi = assimilation palatale) Orhun Türkçesinde de vardır, ancak bugün Türkiye Türkçesinde yalnızca yazı dilimize göre varlığını kabul ettiğimiz küçük ünlü uyumu (= düzlük-yuvarlaklık uyumu = dudak benzeşmesi = assimilation labiale) bu dönemde çok az örnekte görülmektedir. Bugün altın, kuru- ve yürü şeklinde küçük ünlü uyumuna uygun şekilde söylediğimiz sözler, Orhun Türkçesi ile yazılı metinlerde altun, kurı- ve yorı- şeklinde yer almaktadır. Dolayısıyla Doğru seçenek E şıkkıdır.

Bugüne kadarki bilgiler ışığında, Türk dilinin tarihlendirilmiş en eski yazıtı, VII. yy’a ait Çoyren (Çoyr, 688-692) yazıtıdır.

Türk dilinin tarihinde en erken dönem “Altay Dil Birliği” dönemidir; yani Türk, Moğol, Tunguz, Kore dilleri ve belki Japon dilinin ortak olduğu dönem.

Türk dilinin tarihinde en erken dönem “Altay Dil Birliği” dönemidir; yani Türk, Moğol, Tunguz, Kore dilleri ve belki Japon dilinin ortak olduğu dönemdir. Bu ortak dil döneminde mahallî farklılıkların alt gruplar oluşturduğunu varsaymalıyız; yani Korelilerin, Türklerin, Moğolların ve Tunguzların atalarının, bu ortak dil döneminde birbirinden farklı, yani birinden öbürüne farklılıklar gösterebilen ortak dilin (=Ana Altayca) varyantlarına (=çeşitleme) sahip olduğunu düşünmek zorundayız.

Anlam farkı yaratan ses birimine fonem denir.

z’li konuşurlar için Çin kaynakları VI. yy’da, yani bugün için Türk diliyle yazılmış bilinen hiçbir belgenin bulunmadığı I. Köktürk Kağanlığı (552-630) döneminde, birtakım Budist ‘sutra’ların Türkçeye çevrildiğini haber veriyor.

Eski Türkçe dönemi, Türk dilinin yazıya geçirildiği Köktürkçe (=Orhun Türkçesi), Uygurca ve Karahanlı yazı dillerini (VII-XIII. yy) kapsar.