ÖRGÜT KURAMI

Eleştirel kuramcı rahatsız edici sorular sorar; çelişkileri ortaya koyar; ikiyüzlülüğü açığa çıkarır; sıradan insanların, dogmaların hâkimiyetinden kurtulmalarına yardımcı olur.

Eleştirel kuram, toplumsal dünyanın incelenmesi söz konusu olduğunda, bilimsel bilginin ancak eleştiri yoluyla üretilebileceğini iddia eder. Bu nedenle kendisini eleştirel sosyal bilim olarak da adlandırır. Konuyla ilgili literatürde bazen radikal sosyoloji, müdahaleci sosyoloji, eleştirel yorumlayıcı sosyoloji vb. kavramlarla ifade edildiği de görülmektedir. Hatta zaman zaman sömürü, baskı, adaletsizlik, dengesiz güç ilişkileri, çarpık iletişim, sınıf çatışması, cinsiyet ayrımcılığı vb. gibi eleştirel bir duruşu gerektiren çok sayıda kavramın dahil edildiği geniş anlamlı bir terim olarak da kullanılmaktadır. Eleştirel kuramın tüm bu farklı biçimler ve adlandırmalar altında tanımlanmaya çalışılan en temel özelliği, pozitivist toplum kuramına yönelik itirazı ve ona ilişkin sorgulamalarıdır. Eleştirel yaklaşıma göre pozitivizm, insan özgürleşmesinin ana araçları olan eleştirel teorilere karşı en ciddi tehdittir.

Eleştirel teorinin gelişim süreci, ilki 1923’te Frankfurt’ta kurulan Sosyal Araştırma Enstitüsü etrafındaki çalışmalar, ikincisi ise Jürgen Habermas’ın  yakın dönem çalışmaları olmak üzere iki dönemden oluşur. Eleştirel teorinin gelişiminde bir kilometre taşı olan Frankfurt Okulu, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü adı altında 1923 yılında Frankfurt Üniversitesi bünyesinde kurulmuş bir araştırma okuludur. Bu dönemde eleştirel kuramcılar daha çok kapitalist ve sosyalist ekonomiler ve işçi hareketinin tarihi üzerine odaklanmışlar ve Marksizm’in felsefi temelleri, ekonomi politik, planlı ekonominin sorunları, işçi sınıfının durumu vb. gibi konuları tartışmışlardır. Bu ilk döneminde eleştirel teori henüz gerçek kimliğini bulmamıştır. Yaklaşımın gerçek kimliğine kavuştuğu dönem 1930 ile 1933 yılları arasıdır. Eleştirel teori gelişimini temelde Max Horkheimer’a  borçludur. Çünkü Horkheimer ile birlikte Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nde eleştirel teoriyi geliştirecek, adları Frankfurt Okulu ile anılacak yeni bir kadro (Theodor Adorno ve Herbert Marcuse'un aralarında olduğu) oluşmuştur. Bu teorisyenler, çok farklı sosyal bilim alanlarından gelmişlerdir. İktisatçı ve siyaset bilimci ağırlıklı teorisyen profili, Horkheimer döneminde ekonomiden sanata, felsefeden sosyolojiye, siyaset biliminden psikanalize uzanan geniş bir yelpazeye yayılmıştır. Bu çeşitlilik, eleştirel teorinin disiplinlerarası bir sosyal teori olarak gelişmesini sağlamıştır. Çok disiplinli olma özelliği, Frankfurt Okulu’nda yapılan araştırmalardaki felsefe ile sosyal teori arasındaki sınırların kaldırılması çabasını da desteklemiştir.

Frankfurt Okulu’nun eleştirel teorisi, özünde bir ideoloji eleştirisi olarak görülebilir. Eleştirel teori, sosyal ilişkilere sinmiş olan ideolojik yanılsamaları ortaya çıkarmaya çalışır; toplumsal olgulara ilişkin taraflı ve yanlış açıklamalar ortaya koyan teorileri eleştirel bir analize tabi tutar. Bu yaklaşımın önemli bir özelliği, toplumdaki mevcut iş bölümü sistemini ele alması ve bu sistemin gizlediği ya da maskelediği meseleleri sorgulamasıdır. Eleştirel teori, insanlara gizli bir baskının varlığını fark ettirerek, onların bu baskıdan kurtulmalarını sağlayacak özgürleştirici bir bilgi oluşturmayı amaçlar. Başka bir deyişle eleştirel teoriye göre sosyal bilim, insanların koşulları değiştirmesine ve kendileri için daha yeni bir dünya kurmasına yardımcı olmak üzere maddi dünyanın gerçek yapılarını açığa çıkarmak ister. Bunun için de “yüzeydeki yanılsamaların ötesine bakabilmeyi sağlayan eleştirel bir sorgulama”ya girişir.

Eleştirel kuramcının benimsediği diğer yaklaşımlar;

 

Eleştirel kuramın yönetim alanına uygulanması “aşırı örgütlenme ve bürokratikleşmenin örgütsel ve toplumsal hayat üzerindeki olumsuz etkilerinin” merak edilmesiyle başlamıştır. 20. yüzyıl boyunca önemli bir uygulama alanı ve bir sosyal grup olarak yönetimin büyüyen sosyal gücü sıklıkla incelenmiş ve çeşitli eleştirilere konu olmuştur.                                       Eleştirel yönetim çalışmaları, örgütlerle ilgili mevcut ve yaygın düşünme biçimlerinin ve uygulamalarının doğruluğunu ve otoritesini sorgulayan bir hareket olarak doğmuştur. Eleştirel yönetim çalışmalarının ortaya çıkışını hızlandıran bazı gelişmeler ise;               

1980’lerde İngiltere’de kendini gösteren sendikalaşma karşıtlığı sonucu yönetici kesim güç kazanmıştır. Bu dönemde yönetimde etkinlik, verimlilik, performans gibi kavramlar ön plana çıkmış, bunu sağlayacak olan yöneticilere özel bir önem verilmiştir.

Bütünüyle yöneticilerin uzmanlığına bırakılan örgütler alabildiğine bürokratik ve hantal yapılar hâline gelmiştir. Bu durum, küreselleşen kapitalizmin yarattığı rekabet koşullarına ayak uyduramayan bu örgütlerdeki batı yönetim modellerinin sorgulanmasını gündeme getirmiştir.

Yönetim krizini ortaya çıkaran temel nedenin modernist yönetim biliminin kendisi olduğu düşünülmüştür. Pozitivizmin yönetim araştırmalarında yarattığı yöntem krizi, alternatif araştırma yaklaşım ve yöntemlerine kapı açmıştır.

Eleştirel yönetim çalışmaları, bu temel gelişmeler sonucunda doğmuş ve 90’lı yılların ikinci yarısından itibaren de kabul görmeye başlamıştır.

Örgütsel davranış, insan kaynakları, stratejik yönetim konularında değil, endüstri ilişkileri, muhasebe, uluslararası işletmecilik, pazarlama gibi alanlarda da yürütülebilir. Ancak eleştirel yönetim bakış açısıyla yürütülen tüm çalışmalarda temel bazı ortak noktalar görülür:                         

 Eleştirel yaklaşım, “Örgütlerde devam eden düzen neyse, o zaten olması gerekendir. Alternatif bir işleyişten bahsedilemez. Mevcuttaki yönetim uygulamaları en iyisidir ve böylece devam etmelidir” şeklindeki düşüncelere karşı çıkar. Hiyerarşi, aşırı iş yükü, yoğun bireylerarası rekabet veya belirli kesimlerin çıkarlarının sürekli olarak korunması, örgütler için doğal ve kaçınılmaz değildir. Her uygulama sorgulanabilir ve değiştirilebilir.

Eleştirel yönetim çalışmaları, örgütlerde belli bir kesimin çıkarlarının herkesin ortak çıkarı gibi gösterilmesine karşı çıkar. Eleştirel yaklaşıma göre işletmelerde karar alma ve uygulamada öncelik yöneticilere tanınmıştır. İşletme ve yöneticiler için iyi olanın çalışanlar için de en iyisi olduğu düşünülür. Oysa yönetilen kesimin yararına kullanılabilecek daha insancıl yönetim biçimleri bulunabilir.

İşletme yönetiminde geleneksel bakış, performansın sürekli olarak artırılması gerektiğini söyler. Bu hedef için çalışanların kapasitelerini en etkin şekilde kullanmak ve onları düzenli olarak kontrol etmek gerekir. Takım çalışması, kararlara katılım, iş zenginleştirme vb. gibi uygulamalar çalışanların iş performansını artırdığı için önemsenir ve tavsiye edilir. Eleştirel yaklaşım ise çalışanların, yalnızca işletme çıkarlarını artırmanın araçları olarak görülmesini eleştirir. Eleştirel yönetim çalışmalarında çalışanlar işletmenin birer üyesi olarak dikkate alınır ve çıkarları korunur.

Örgüt araştırmalarındaki geleneksel yaklaşımın bir özelliği, örgüt yöneticilerine yardımcı olacak bilgiyi üretmektir. Oysa eleştirel yönetim çalışmaları bilgiyi sadece yönetsel etkinliği ve üretim verimliliğini artırıcı bir araç olarak görmez; öncelikli hedefi yönetime yardım etmek değildir. Aksine, iktidar ve baskı mekanizmalarının örgütlerdeki kullanım biçimlerini inceler ve yönetime tarafsız bakan bir bakış açısı geliştirmeye çalışır. Geleneksel yaklaşımın bir diğer özelliği de benimsenen pozitivist yaklaşım nedeniyle örgütlerin içinde bulundukları sosyal ve siyasi ortamla ilişkilerini göz ardı etmesidir. Bu şekilde yürütülen araştırmalar yüzeysel, kısmi ve yapay bir örgütsel gerçekliğin bilgisi peşindedirler.

Eleştirel yönetim çalışmaları topluluğunun bir üyesi olmak demek genel olarak sol, antiemperyalist, feminist, çevreci vb. görüşlere yakınlık duymak, geleneksel pozitivist bilim anlayışına ise uzak durmak demektir. Eleştirel yönetim çalışmaları, mevcut toplum yapısının, saplantılı şekilde verimliliğe odaklanan, kapitalist, ırkçı ve emperyalist bir yapı olduğunu vurgular. Fakat bu geçici olabilir çünkü içinde olduğumuz, tarihin akışı içinde yaşanan bir andır; olası bir dönüşümün tohumlarını da kendi içinde taşır. Eleştirel yönetim araştırmaları bu bakış açısı nedeniyle, modern bürokrasilerdeki çalışma şekillerinin yarattığı “derin yabancılaşma”, “işçi sınıfının yaşadığı adaletsiz ve eşitsiz durumlar”, “örgütlerde kadınların ve azınlıkların deneyimleri” vb. gibi konuları inceleme eğilimi gösterir.

Örgüt çalışmalarında eleştirel bakış, örgütlerde güç ilişkilerini farklı yönleriyle kavramayı sağlar; çeşitli grupların çıkarlarının aynı anda ve oranda temsil edilmesi gerektiğini ortaya koyar. Güç kavramı, hemen her eleştirel yönetim çalışmasının merkezindedir çünkü eleştirel yaklaşıma göre örgütler, güç ilişkilerinin yeniden ve yeniden üretildiği yerlerdir. Bireysel ve örgütsel gücün hissedildiği her uygulama, sınıf, ırk, cinsiyet ayrımcılığı gibi sosyal eşitsizliklerin görülmesine neden olabilir. Bu baskıya direnç gösterilmesi ve değişimin talep edilmesi de yine başka bir gücü gerektirir. Gücün bu ikinci biçimi için daha demokratik yasalara veya güçlü sosyal hareketlere ihtiyaç duyulabilir. Eleştirel yaklaşıma göre, bu tür taleplerin eksikliği durumunda batı ekonomilerindeki yöneticiler, herhangi bir etnik gruba dâhil olmamaya, milliyetçi, erkek ve heteroseksüel olmaya dayalı egemenliklerini artırırlar. Bu durumda farklı olan herkes (yani kadınlar, farklı etnik gruba mensup olanlar, farklı cinsiyete ve inançlara sahip olanlar, zihinsel ya da bedensel engelli olanlar, vb.) ötekidir.      Eleştirel yaklaşım daha belirsiz ve derindeki gücün izindedir; kanıtını ise üretim araçlarına sahip olamayan ve kararlara hiç katılamayan kişilerin deneyimlerinde arar.                         

Eleştirel yönetim çalışmaları güç ve bilgi ilişkisini de inceler. Bu çalışmalar, bazı bilgi türlerinin dengeli olmayan güç ilişkilerini yansıttığını ve pekiştirdiğini ortaya koyar. Eleştirel yaklaşıma göre bilgi, sosyal süreçlerle inşa edilir; sahiplenilebilir, el değiştirebilir ve bilginin sahibi olan grup gücünü artırır. İşletmeler bilgiyi minimum girdi ile maksimum çıktı üretecek şekilde geliştirir ve kullanırlar. Eleştirel yönetim çalışmaları açısından hedeflenen ise, doğrudan performansı artırmak değil, daha eşitlikçi bir dünyaya ulaşmak ve her türlü sömürüyü sona erdirmektir. Dolayısıyla bilginin örgütlerdeki güç ilişkilerini derinleştirdiği alanları açığa çıkarmaya ve sorgulamaya çalışır.

Eleştirel teori, örgütlerde her unsurun, verimliliğin artırılması ve daha fazla kâr elde etmede bir araç olarak görülmesinin kimi yıkıcı biçimlerine dikkat çekmiştir. Eleştirel yönetim çalışmalarının genel çerçevesini biraz daha netleştirmek gerekirse, bu tür çalışmalardaki eleştirilerin en genel hatlarıyla;

neden olan tüm örgütsel yapıları ve yönetim uygulamalarını sorgulamamızın yolunu açtığını söyleyebiliriz.

Adorno, Horkheimer ve Marcuse’un ölümleriyle Frankfurt Okulu ve dolayısıyla eleştirel teorinin tarihinde yeni bir dönem açılmıştır. Bu, ikinci kuşak teorisyenlerin, özellikle de Habermas’ın etkin olduğu dönemdir. Felsefe ve sosyolojideki çalışmalarıyla eleştirel teoriye çok önemli katkılar sağlayan Habermas, özellikle kuram ve uygulama (pratik) arasındaki bağlantı sorununu ortadan kaldırmaya yönelmiştir (Alvesson ve Willmott, 1996, s. 67-89; İçağasıoğlu Çoban ve Buz, 2008, s. 72-76).

Pozitivizm, şu anki toplumu, devam eden tarihsel sürecin belirli bir aşaması olarak görmez.

Eleştirel teori değil, “pozitivizm” şu anki toplumu, devam eden tarihsel sürecin belirli bir aşaması olarak görmez. Onun yerine değişmeyen bir toplumsal düzen arayışındadır.

Eleştirel yönetim çalışmaları, örgütlerle ilgili mevcut ve yaygın düşünme biçimlerinin ve uygulamalarının doğruluğunu ve otoritesini sorgulayan bir hareket olarak doğmuştur (Alvesson, vd., 2009, s. 1). Eleştirel yönetim çalışmalarının ortaya çıkışını hızlandıran bazı gelişmeler şunlardır (Fournier ve Grey, 2000, s. 10-15): 1980’lerde İngiltere’de kendini gösteren sendikalaşma karşıtlığı sonucu yö- netici kesim güç kazanmıştır. Bu dönemde yönetimde etkinlik, verimlilik, performans gibi kavramlar ön plana çıkmış, bunu sağlayacak olan yöneticilere özel bir önem verilmiştir. Bütünüyle yöneticilerin uzmanlığına bırakılan örgütler alabildiğine bürokratik ve hantal yapılar hâline gelmiştir. Bu durum, küreselleşen kapitalizmin yarattığı rekabet koşullarına ayak uyduramayan bu örgütlerdeki batı yönetim modellerinin sorgulanmasını gündeme getirmiştir. Yönetim krizini ortaya çıkaran temel nedenin modernist yönetim biliminin kendisi olduğu düşünülmüştür. Pozitivizmin yönetim araştırmalarında yarattığı yöntem krizi, alternatif araştırma yaklaşım ve yöntemlerine kapı açmıştır.

Eleştirel yönetim çalışmaları iş süreçlerini insanileştirme, bürokratik yapılara alternatif yaratma, iş yerinde demokrasiyi gerçekleştirme, yönetime çalışanların katılımını sağlama amaçlarını taşır. Yönetimin baskıcı ve tahripkâr yönlerini ve bunun nasıl giderilebileceğini ortaya koymaya çalışır. İnsanı sadece yararlanılacak bir araç olarak gören anlayışı eleştirir.

Eleştirel yaklaşım, “Örgütlerde devam eden düzen neyse, o zaten olması gerekendir. Alternatif bir işleyişten bahsedilemez. Mevcuttaki yönetim uy- gulamaları en iyisidir ve böylece devam etmelidir” şeklindeki düşüncelere karşı çıkar. Hiyerarşi, aşırı iş yükü, yoğun bireylerarası rekabet veya belirli kesimlerin çıkarlarının sürekli olarak korunması, örgütler için doğal ve ka- çınılmaz değildir. Her uygulama sorgulanabilir ve değiştirilebilir (Grey ve Willmott, 2005, s. 5).

Eleştirel yönetim anlayışına göre “Çalışanlar işletmenin birer üyesi olarak dikkate alınır ve çıkarları korunur”.

Özgürleşme örgütlerdeki bireylerin, sosyal ve psikolojik sınırlamalardan kendilerini kurtarmalarını anlatan eleştirel yönetim yaklaşımı kavramıdır.

Alvesson ve Willmott’un 1992 yılında yayımladıkları Critical Management Studies (Eleştirel Yönetim Çalışmaları) adlı kitap eleştirel yönetim çalışmalarının başlangıcı olarak kabul edilmektedir (Fournier ve Grey, 2000).