ÖRGÜT KURAMI

Hangi tip sözleşmenin kullanılacağı bir parça da yapılan işin özelliklerine bağlıdır. Bazı işlerin nasıl yapılacağı basamak basamak belirlidir ve oldukça rutindir. Örneğin, bir çağrı merkezinde ya da bir müşteri hizmetleri biriminde sipariş kaydeden bir elemanın yaptığı işin gözlenmesi ve kalitesinin belirlenmesi görece kolaydır. Bu tip işlerde davranış temelli sözleşmeler (örneğin, saat başına ücret) daha rahatlıkla yürütülebilir. Sözleşme tipini etkileyen bir diğer etmen de ilişkinin süresidir. Asilin uzun vadeli ilişkilerde vekilin davranışlarını daha rahat değerlendirmesi beklenir, dolayısıyla davranış temelli sözleşmeler daha uygun olabilecektir.

İktisat kuramcılarına göre vekiller boş zaman ve rahatlığa çalışkanlıktan daha çok değer verdikleri için baştan anlaştıkları şekilde çalışmazlar, sorumluluk ve görevlerini yerine getirmezler. Ahlaki risk sorunu vekilin örgütün çıkarları için beklenen gayreti göstermemesi, yani vekilin kaytarması durumuna denir. Örneğin, vekil olarak çalışan kişi iş saatlerinde bilgisayar oyunu oynayarak vakit geçirmekte, ancak üst düzey yönetim bilgisayar başında çalışıyor görünen çalışanın tam olarak ne yaptığını izleyememektedir. Vekil ne kadar özerkse ve işini yapmak için ne kadar özel bilgiye ihtiyaç varsa ahlaki risk o kadar yüksektir. Kötü seçim sorunu ise vekilin tecrübe, bilgi ve yeteneklerini asile yanlış sunmasıdır. Buna göre, vekil işi alırken bazı becerileri ve yetenekleri olduğunu iddia eder. Asilin bunların doğruluğunu işi verirken veya iş yapılırken tam olarak ölçememesi kötü seçim sorununu doğurur. Örneğin, işe alınan bir çalışan bir yabancı dili iyi derecede bildiğini iddia edebilir; dili ne kadar iyi kullandığının ölçülmesi de zor olabilir.

Ahlaki risk ya da kötü seçim sonucunda vekilin davranışları kolaylıkla izlenemiyorsa kurama göre asilin iki opsiyonu bulunmaktadır. Bunlardan biri bilişim sistemlerine yatırım yapmak yoluyla vekil fırsatçılığını kontrol altında tutmaktır. Buna göre bilişim sistemleri sayesinde asil vekilin ne yaptığını takip edebileceğinden vekilin asili yanıltması zorlaşacaktır. Bütçeleme sistemleri, raporlama prosedürleri gibi bilişim sistemlerinin yanı sıra, işi kontrol edecek yönetim kurulları ya da ara yönetim kadrolarının oluşturulması da yöneticilerin uygulamaları hakkında bilgi edinmeyi kolaylaştıracaktır. İkinci opsiyon ise çıktı odaklı sözleşmeler yapmaktır. Çıktı bazlı sözleşmeler vekilin tercihlerini asile doğru çekmekte, böylece farklı çıkarlardan doğan farklı davranışların ortaya çıkmasını engellemektedir.

Her iki kuramın da esası en verimli, yani vekalet veya işlem maliyetlerini en aza indirecek şekilde örgütün faaliyetlerini yönetmektir. Öyleyse doğru yanıt (a) şıkkıdır.

Bir faaliyet örgüt içinde tamamlanıyorsa hiyerarşik mekanizlamalar harekete geçirilmiş demektir. Temizlik faaliyetinin uzmanlaşmış bir taşeron firmaya verilmesi ise Pazar mekanizmasının kullanımını gerektirir. Öylese doğru yanıt (e) şıkkıdır.

Piyasa mekanizmasının iyi çalıştığı durumlarda faaliyetler tedarikçi ya da taşeronlara aktarılabilir. Bunun için işletme sahiplerinin piyasa ve rakipler hakkında yeterli bilgiye sahip olması ve piyasa mekanizmasının maliyet açısından daha avantajlı olması gerekmektedir. Bunun aksi durumda ise, yani risklerin ve işlem maliyetlerinin çok arttığı durumlarda faaliyetler örgüt içinde tamamlanmalıdır.

Vekalet kuramına göre asil ve vekil arasında bir çıkar çatışması bulunmaktadır. Her iki taraf da farklı amaçlara sahiptir. Asil işletmenin en düşük maliyetle faaliyette bulunmasını beklerken vekil kendi kazanımlarını yüksek tutmaya çalışır. Bu da maliyetleri artırıcı bir durumdur. Üstelik çoğu zaman asillerin işletmede işlerin nasıl yürüdüğüne dair bilgileri de sınırlıdır. Bu nedenle vekilleri izleme mekanizmaları kurmak zorundadırlar. Diğer taraftan asil ve vekillerin risk yaklaşımları da birbirinden farklıdır. Asiller yeni yatırım fırsatları nın değerlendirilebilmesi için risk alma eğilimindeyken vekiller başarısız olmamak için risk almaktan kaçınırlar.

Atasözün anlamı: Bizim işimize ancak kendimiz canla başla sarılabiliriz. Bir kimsenin sıkıntısına çare bulacak olan bir başka kimse, bu işi gereği gibi değil, kendisini en az yıpratacak şekilde yapar. Bu ifade, vekâlet kuramının aşağıdaki önermeleriyle bağdaşır. Kurama göre ikili ilişkilerde asil ve vekilin arzu ve amaçlarının uyuşmaması ya da asilin vekilin gerçekten ne yaptığını saptamasının güç ya da masraflı olması nedeniyle yaşanan bir vekâlet sorunu mevcuttur. Asiller örgütün verimli işleyişi sonucunda servetlerini artırma amacındadırlar. Vekiller ise ortaya koydukları gayrete kıyasla servetten aldıkları payı çoğaltmak, yani en az gayrete en fazla ücret ve faydayı edinmek isterler. Bir diğer deyişle, asiller asgari maliyetle çalışanlardan azami gayreti (verimlilik) beklerken vekiller asgari gayrete azami ücretlendirme beklerler. Yine vekâlet kuramına göre, vekillerin de kendilerine dönük amaçları vardır ve yeri geldiğinde yetkilerini asillerin değil, kendi çıkarlarına hizmet edecek şekilde kullanabilirler. Belki daha da önemlisi, kendi konumlarını riske atacak ama örgüt için faydalı olabilecek bazı yeni iş fırsatlarından ya da teknolojilerden uzak durabilirler. Öyleyse, yanıt (b) şıkkıdır.

Davranış odaklı sözleşmeler maaş ve hiyerarşik yönetim temelli, çıktı odaklı sözleşmeler ise komisyon, hisse senedi opsiyonları, mülkiyet haklarının devri veya pazar mekanizması temelli olmaktadır. Bir diğer deyişle, davranış odaklı sözleşmeler çalışanlardan istenen davranışları belirler, çıktı odaklı sözleşmeler vekilin ücretlendirme ve ödüllendirmesini performansa, yani çıktıya, bağlar (örneğin, parça sayısı üzerinden ücretlendirme, komisyon sistemi, üst düzey yöneticilere örgütün kârı, satış artışı ya da hisse fiyatı üzerinden verilen ikramiyeler). Çıktı temelli sözleşmeler asille vekilin hedeflerini birleştirdiğinden davranış birlikteliği sağlayarak vekili fırsatçılığını ve asille vekilin çıkar çatışmalarını azaltmaktadır. Verilen örnekte performansa dayalı bir ücretlendirmeden söz edildiğinde doğru yanıt (c) şıkkıdır.

Vekâlet kuramına göre, genellikle rutin adımlardan oluşan işler için davranış odaklı sözleşmeler daha avantajlıdır. Ancak karmaşık süreçlere sahip işler için davranışların izlenmesi her zaman mümkün olmayabilir. Bu nedenle bu tür işlerde çıktı odaklı sözleşmelere başvurulmaktadır. Yine uzun vadeli iş ilişkilerinde davranış odaklı sözleşmeler kullanışlıyken kısa vadeli sözleşmelere dayanan işlerde çıktı odaklı sözleşmeler daha çok tercih edilmelidir. Soruda sözü edilen durum uzun vadeli rutin bir iştir. Öyleyse, doğru yanıt (a) şıkkıdır.

Kurama göre yönetim kurulunun yöneticilerin fırsatçı davranışlarına karşı bir önlem olarak önemli bir görevi olmakla birlikte gerçek hayatta bu her zaman doğru olmamaktadır. Bazen yönetim kurulu başkanı aynı zamanda örgütün genel müdürü olarak görev yapmaktadır. Bazı yönetim kurulu üyelerinin örgütün üst düzey yönetimiyle dostluk ya da çıkar ilişkisi olabilmektedir. Bazı durumlarda ise yönetim kurulu üyeleri yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmadan göreve getirilmiş olabilmektedir. Bu durumda (b), (c), (d), (e) şıkları yanlıştır. Ancak, yine kurama göre, işletmelerin yönetim kurullarında bağımsız üyelerin bulunması vekillerin izlenmesi açısından önemli bir katkı sağlayabilir. İşletmeyle doğrudan çıkar ilişkisi içinde olmayan objektif yaklaşımlar önemli katkılar oluşturabilir. Dolayısıyla, doğru yanıt (a) şıkkıdır.

İktisadi örgüt kuramları bireysel aktörlerin davranışlarını esas alan bir kuramdır.

İktisadi örgüt kuramları servetin arttırılmasi için örgütün nasıl yapılandırılması gerektiği üzerinde durur.

Vekalet maliyetleri yöneticinin zamanını ve kaynaklarını tüketen maliyetlere denir.

Örgüt sahipleri ve hissedarlar bir örgütün asilleridir.

Örgütü ilgilendiren işlemler eğer örgüt dışında gerçekleşiyorsa pazar temelli bir işleyiş var demektir.

İşlem maliyetleri kuramı örgütlerin mal ve hizmetleri kendisinin üretmesini mi yoksa dışarıdan (pazardan) almasının mı daha uygun olduğu kararının verilmesidir.

Örgütlerin iç sözleşmeler yoluyla hiyerarşik işleyişi etkin hale getirmesi durumudur.

Örgütlerin tüm işlemlerini kendi iç yapılarında halletmek yerine piyasaya yönelmesine pazar kontrolu denir.

Rekabet kavramı ekonomik bir kavramdır.