ÖRGÜT KURAMI

Coase “Örgütler neden vardır?” temel sorusunun yanıtını ararken örgütlerin bazı durumlarda üyeleri arasındaki ilişkileri pazar mekanizmalarından daha ucuza ve kolayca yürütebilecekleri önermesini yapmıştır. Örgütlerin tedarikçiler, iş gücü ve müşterilerle işlemleri, bir diğer deyişle alışverişleri, olmaktadır. Bu işlemlerin bazıları örgütün içinde, bazıları ise örgüt sınırlarının dışında (pazarda) olmaktadır. İşlemlerin değişen oranlarda belirsizlik barındırmaları nedeniyle örgütler her işlemde bazı maliyetlerle karşılaşmaktadırlar. Pazar mekanizması piyasa ya da diğer bir deyişle fiyat mekanizmasıdır. Bir örgütte işlerin pazar mekanizmasıyla yürütüldüğünü düşünelim. Her çalışanın yapacağı işin fiyat mekanizmasıyla saptanması için benzer işler üzerinden fiyat karşılaştırmaları, en uygun çalışanı belirleme, sözleşme yapma ve sözleşme yenileme, performans takibi ve anlaşmazlıkların giderilmesi için karmaşık pazarlık turlarının yapılması gerekir. Bütün bu faaliyetlerin maliyetlerine işlem maliyetleri diyoruz. Aracılık ücretleri, hizmet bedelleri, kredi faizleri gibi bazı işlem maliyetleri açık maliyetlerdir. Bunun yanı sıra alışverişlerde karşı tarafın performansını takip etme gibi maliyetler gizli maliyetlerdir. İşlem maliyetleri bir işlemin verimsizliğiyle ilgilidir. Yani bir örgütün işlem maliyetleri ne kadar yüksekse örgütün sahiplerine o kadar servet kalmaktadır. Örgütlerin içinde işler pazar mekanizmalarıyla değil, hiyerarşik mekanizmalarla yürütülmektedir. Yöneticiler çalışanlarına hangi görevi yapacaklarını bildirir, böylece işlem maliyetleri asgariye çekilmiş olur. Kurama göre örgüt sahipleri veya yöneticiler en az işlem maliyeti yaratan durumun peşindedir.

İşlem maliyetleri kuramına göre örgüt bir işlemler serisidir. İşlemler bireyler ve örgütler arasındaki mal ve hizmet alışverişleridir. Williamson’ın başlıca araştırma alanı hiyerarşiler (örgütler) ve pazarlar arasındaki farklılıklardır. Hiyerarşi terimiyle kastedilen, örgütlerde astların ne yapacağının komuta zinciri yoluyla iletildiği durumdur. Pazarlarda ise geçici sözleşmeler yoluyla hizmet ve mal alışverişi yapılmaktadır. Bu iki mekanizmadan hangisinin tercih edileceği mevcut koşullarda hangisinin işlem maliyetleri açısından daha ucuza işleyeceğine göre değişecektir. Bir diğer etmen de belirsizlik ve risktir. Buna göre karar vericiler hangi mekanizmanın kullanılacağını belirlerken risk ve belirsizliği azaltıcı bir çözüm arayışı içinde olacaklardır. Pazarlar genel olarak risk ve belirsizliğe daha açık olduklarından birçok durumda hiyerarşik bir yapıyı yürütmek pazarda iş örgütlemekten daha ekonomik olmaktadır. Bu da Coase’ın “Örgütler neden vardır?” sorusuna bir yanıt oluşturmaktadır.

Örgütsel alanlara iktisadi yaklaşımların bir diğer uygulaması da Jensen ve Meckling tarafından geliştirilmiş olan vekalet kuramıdır. Vekalet kuramı örgütü örgüt sahipleri (asiller) ve çalışanlar (vekiller) arasında bir dizi sözleşme olarak görür. Bu kurama göre, bir örgütte yöneticinin astları yöneticinin vekilleri olarak çalışmaktadır. Bir yönetici doğal olarak astlarının kendisi için en faydalı şekilde çalışmaları beklentisi içindedir. Vekillerin motivasyonu ise kaytarmak ya da sözleşmelerinin beklentilerini yerine getirmemek şeklinde olabilir. Çalışanın görev ve sorumluluklarını ayrıntılı olarak belirten sözleşmeler onların tam istenen şekilde davranmasını sağlamak maksadıyla hazırlanır. Bu sözleşmeler hem yazılacak hem de takip edilecektir ki bunlar da yönetici zamanını ve kaynaklarını tüketmektedir. Bu tarz, örgütün amacına hizmet etmeyen vekil davranışlarının sonucunda gelişen maliyetlerine vekalet maliyetleri denmektedir.

Vekalet kuramının bir diğer uygulama alanı ise örgütün hissedarları ve yöneticiler arasındaki ilişkilerdir. Yöneticiler örgütün sahipleri olan hissedarların adına örgütü yönetmektedirler. Bir diğer deyişle, hissedarların faydasını artıracak şekilde örgütü yönetmeleri beklenmektedir. Ancak burada da vekillerin hissedarların yerine kendi faydalarını artırıcı davranışlar sergileme güdüsü içinde olabilecekleri iddia edilmektedir. Bu sonucu tetikleyen etmenlerden biri asimetrik bilgi olgusudur. Buna göre taraflardan biri işlemler hakkında diğer taraftan daha çok bilgi sahibi olduğunda karşı tarafı yanıltma şansı artmaktadır. Vekiller kendi davranışları ve kısıtları konusunda asillerin kolay erişemeyecekleri bilgilere sahiptir. Asiller bu bilgilere sahip olsalardı, vekili azleder ya da ücretini düşürürlerdi. Örneğin, büyük bir örgütte bir birim kendini iyi durumda göstermek için performansı ya da koşulları hakkında üst düzey yönetime eksik bilgi verebilir. Vekalet kuramı ve işlem maliyetleri kuramı arasındaki temel benzerlik bu yaklaşımların ikisinin de örgüt sahipleri, çalışanlar, tedarikçiler ve taşeronlar arasındaki ilişkiler çerçevesinde örgütün kendi amaçlarına ulaşma gayretleriyle ilgilenmeleridir. Her iki kuramda da örgütlerin ekonomik verimliliği artırmak, yani işlem maliyetlerini ya da vekalet maliyetlerini en aza indirmek için hangi örgütsel düzenlemeleri yapmaları gerektiği araştırılmaktadır. Her iki yaklaşım da örgütsel amaçlara dönük davranışları sağlamak ve örgüt içinde ve dışındaki partnerlerin davranışlarını kontrol etmek için oluşturulacak yönetişim süreçlerine odaklanmaktadır.

İşlem maliyetleri kuramındaki esas sorulardan biri örgütlerin mal ve hizmetleri kendilerinin üretmesinin mi yoksa piyasadan satın almalarının mı daha doğru olacağı sorusudur. Bir diğer deyişle işlem maliyetleri kuramı örgütün en verimli sınırlarını saptamaya çalışmaktadır. İşlem maliyetleri kuramı örgütlerin başka örgütlerle ilişkiye girdiklerinde kendilerini alışveriş risklerinden nasıl koruyacaklarını inceleyen bir kuramdır.

İşlem maliyetleri kuramında temel kavram işlemdir. İşlem, bir mal ya da hizmetin bir örgütsel sınırdan çıkıp bir diğerinin sınırına geçmesi durumudur. Kuram bu işlem gerçekleşirken yapılan sözleşmeler ve bu sözleşmelerin maliyetlerine odaklanmaktadır. Sözleşmelere odaklanmak iktisat araştırmalarına yeni bir olgu olarak girmiş olmaktadır. Bu olgu ortaya çıkana kadar bir firmanın maliyetleri düşünüldüğünde üretim maliyetleri akla gelmekte, sözleşme ve işlemlerin maliyetleri sıfır kabul edilmekteydi. Kurama göre bir ürün alınırken sadece fiyatına değil, bir yöneticinin bu ürünü sunan örgütleri saptamak, ürünleri ve kalitelerini karşılaştırmak  ve satın alma kararını vermek için harcadığı zaman da işlemin bir maliyeti olarak düşünülmelidir. İşlem maliyetleri karşı tarafla yapılan pazarlık, izleme ve sözleşme yaptırımlarını uygulama maliyetleri ve ayrıca işlemin tamamlanması için gerekli planlama, uyarlama ve takip işlerinin toplam maliyeti olarak tanımlanmaktadır.

Sözleşmeye has yatırımlar dört tipe ayrılmaktadır: Mekânsal, fiziksel, iş gücü ve tahsis edilmiş yatırımlar. Mekânsal yatırımlar taşıma ve envanter maliyetlerini aşağıya çekmek üzere yerleştirilmiş gayrımenkuller, yani taşınmaz mallardır. Fiziksel yatırımlar söz konusu işleme özel teçhizat ve makinalardır. İşgücüyle ilgili yatırımlar sözleşme özelinde geliştirilen insan sermayesi veya bu sözleşme için çalışanlara verilen eğitimlerdir. Tahsis edilmiş yatırımlar ise bu sözleşme için yapılmış ve başka bir sözleşme için kullanılamayan büyük çaplı yatırımlardır.

Kurama göre, örgütler yaptıkları sözleşmeye has yatırımları en fazla koruyan ve işlem maliyeti en düşük olan anlaşmayı yapmaya çalışmalıdırlar. Taraflardan biri sözleşmeye has yatırımlar yapmışsa kendini karşı tarafın fırsatçı davranışlarına açık bırakmış olmaktadır. Bu durum yatırım yapmış örgütü riske sokmakta, bu da örgütü karşı tarafın olası olumsuz davranışlarına karşı kendini sözleşme yoluyla teminat altına almak zorunda bırakmaktadır.

İşlem maliyetleri kuramına göre eğer taraflar birbirlerine sözleşmeye has yatırımlar nedeniyle bağımlı iseler ve herhangi bir taraf kolaylıkla alternatif bağlantılar kuramıyorsa bu karşılıklı tekel durumu oluşturmakta ve her iki tarafı da savunmasız durumda bırakmaktadır. Bu duruma kuramda küçük sayılar sorunu da denmektedir. Bir diğer deyişle, aynı işi yapabilecek alternatif partner bulunamaması, yani bunların az sayıda olması örgütleri kısıtlamakta, taraflarının birbirini sömürme olasılığını artırmaktadır. Tedarik tarafındaki partner fiyat artırma, daha büyük miktarlarda alıma zorlama gibi baskılarla durumu kendi lehine kullanmaya çalışabilir. Aynı şekilde alıcı olan taraf da ödeme geciktirme, fiyat indirimi talep etme gibi fırsatçı davranışlar sergileyebilir.

1700’lü yılların sonlarından beri kuramcılar firma sahiplerinin kendi servetlerinin idaresi için başkalarını istihdam etmeleri konusuyla uğraşmışlardır. Başkalarının servetini yönetenlerin servet sahibi kadar parayı gözetmeyecekleri, yani firma işlerinde yönetici ihmali olabileceği hep varsayılan bir beklenti olmuştur.                                                                               

Vekâlet kuramının temel varsayımı örgütlerin asil ve vekil arasındaki çıkar çatışması üzerinden incelenebileceğidir. Bu kurama esas oluşturan ilişkiye göre asil, kendi adına bazı işleri yapması için vekile yetki verir. Büyük modern örgütlerde asiller örgütün sahipleri ve hissedarlarıdır. Bu grup karar verme yetkilerini vekilleri olan yöneticilere bir sözleşme oluşturarak aktarırlar. Bu sözleşmeye göre vekil, asilin istediği çıktılara ulaşmanın karşılığı olarak bir ücret alacaktır. Bu kuramda incelenen en yaygın ilişki bu olsa da kuram aynı zamanda müvekkil-avukat, halk ve seçilmiş temsilcileri, işveren ve çalışanlar ve ana sanayi-yan sanayi gibi ilişkilere de uyarlanmıştır. Tüm bu ilişkilerde birinci taraf asil, ikinci taraf vekildir. Böylece kuram muhasebe, iktisat, siyaset bilimi, örgütsel davranış ve sosyoloji alanında da kendine yer bulmuştur.

Vekâlet kuramının varsayımlarına göre yöneticiler eğer sürekli gözetim altında tutulmazlarsa her an asilleri kandırmaya hazır durumdadır. Buna göre, kuramın esası bireyler hakkındaki varsayımlar (örneğin, riskten kaçınma, fırsatçılık, sınırlı rasyonellik) da göz önüne alındığında asille vekil arasındaki ilişkiyi yürütecek en verimli sözleşme yöntemini saptamaktır. Daha açık belirtmek gerekirse, farklı çıkarlar ve risk yaklaşımları olan taraflar arasındaki sözleşme davranış odaklı mı, çıktı odaklı mı olmalıdır? Davranış odaklı sözleşmeler maaş ve hiyerarşik yönetim temelli, bir diğer deyişle, davranış odaklı sözleşmeler çalışanlardan istenen davranışları belirler . Bu duruma asil vekilin davranışlarını satın almaktadır. Çıktı odaklı sözleşmeler vekilin ücretlendirme ve ödüllendirmesini performansa, yani çıktıya, bağlamaktadır.

Çıktı odaklı sözleşmeler ise komisyon, hisse senedi opsiyonları, mülkiyet haklarının devri veya pazar mekanizması temellidir. Çıktı temelli sözleşmeler asille vekilin hedeflerini birleştirdiğinden davranış birlikteliği sağlayarak vekili fırsatçılığını ve asille vekilin çıkar çatışmalarını azaltmaktadır. Çıktı bazlı bir sözleşme riski vekile aktaracak, vekil de buna karşılık asile göre daha az risk almayı tercih edecektir. Risk alınmayan bazı ortamlarda örgütün yararına olacak bazı fırsatlar da böylece kaçırılmış olacaktır.

Örgütsel iktisat kuramlarının, özellikle de vekâlet kuramının, insan doğası hakkında çizdiği tablo oldukça karamsardır. Bu kuramlara göre kişiler kendi çıkarları için güdülenmişlerdir. Buna göre vekiller, kendileri için asillerden en fazla faydayı sağlayabilmek için kendilerini farklı göstermek ve sorumluluklarını hakkıyla yerine getirmemek dâhil herşeyi yapmaya hazırdır. Vekâlet kuramında sorunun vekillerden kaynaklandığı önerilmektedir. Bilgi asimetrileri asillere karşı vekillerin lehinedir. Ancak birçok kuramcıya göre bu varsayım insan doğasını çok basitleştirmekte, hatta tamamen yanlış tanımlamaktadır. Asillerin de kendilerini vekillere yanlış sunma olasılığı olabilir. Vekiller yaptıkları işin asiller için gerçek değerini bilemeyebilirler. Dolayısıyla kötü seçim sorunu her iki taraf için de olabilmektedir. Oysa vekâlet kuramı sadece vekilin kendini yanıltıcı şekilde tanıtması sorununu ele almaktadır.

Bunun yanı sıra bazı kuramcılara göre fırsatçılık, tembellik, işten kaytarma gibi eğilimler bu kuramlarda abartılı ele alınmaktadır. Çoğu zaman iş ilişkileri sahiplerle çalışanlar arasında sözleşmeler olması gibi basit bir olgudan daha kapsamlıdır. Çalışanların her zaman yöneticiler tarafından dürtülmesi gerekmemektedir; çalışanlar çoğu zaman fazladan sorumluluk almak konusunda gönüllü olur, dürüst ve yardımsever davranışlarda bulunabilirler. Kişilerin her yaptığı maddi çıkarları için değildir. Vekalet kuramı kişisel çıkar kollamanın insan doğası olduğunu iddia etse de çoğumuzun yaptıkları genel olarak başkalarının hayat koşullarını düzeltmek amaçlıdır. Eğer vekalet kuramının varsayımlarına kesin gözüyle bakarsak iyi niyetle yapılmış bazı davranışların ardında da açgözlülük veya tembellik görebiliriz. Hele ki şans faktörleri sebebiyle iyi niyetli davranışlar örgüt için olumsuz sonuçlar doğurursa bu algımız pekişebilir. Bu açıdan bakıldığında iktisadi kuramlar bir bakıma örgüt için tehlikeli olarak bile addedilebilir zira bu gibi bir ortamda astlar herhangi bir riski yanlış algılanmak korkusuyla almazlar.

İşlem Maliyetleri: Kişi veya örgütler arası alışverişleri yönetmek için yapılan pazarlık, izleme ve yönetişim maliyetlerinin tümü.

Örgütler ve iktisat arasındaki bağ ilk kez iktisatçı Ronald Coase tarafından 1937 yılında ortaya atılmıştır.

Bilgi Asimetrisi: İşlemlerle ilgili bilgilerin taraflar arasında eşit dağılmamış oluşu.

Pazar: İşlemlerin örgüt sınırları dışında taraflar arasında alış-veriş yoluyla yürütüldüğü piyasa.

İşlem maliyeti kuramına göre örgütlerin karşı karşıya kaldıkları temel seçim verimli sınırların belirlenmesidir. Başka bir deyişle hangi işlemler pazarda (örgüt dışında) yapılmalı ve hangi işlemler hiyerarşi içinde (örgüt bünyesinde) yapılmalıdır? Bu soru şu biçimde sorulabilir: “Örgütün sınırları nedir?” Pazarda yapılan işlemler ortakların güvenilir olduğunu sağlamak için izlenmelidir. Pazarlar etkin çalışmadığında işlemler ya çok pahalıya mal olur ya da çok zor izlenebilir hâle gelirler ve böylece hiyerarşi içinde yapılmaya başlanırlar.

Sınırlı Rasyonellik: Kişilerin bilgi derleme ve işleme yetilerinin kısıtlı olması.

İşlem maliyetlerinin düşük olduğu durumlarda işlemler örgüt sınırları dışında yapılabilir. Bunun tam tersi durumlarda, yani (1) örgütler işleme has yatırımlar gerektiren mal ve hizmet alışverişi yapıyorlarsa, (2) çevresel belirsizlik yüksekse, (3) potansiyel alışveriş partneri sayısı kısıtlıysa işlem maliyetleri yüksektir.

Kurama göre, işlemleri birbirinden ayıran birkaç etmen vardır. Bunlardan ilki tarafların birbirleriyle yaptıkları sözleşmeye has yatırımlardır. Bu kavramı anlamak için (1) belli bir sözleşmenin gereklerinin yerine getirilmesi için kullanılan varlıkların ne derece o sözleşmedeki işlemlere has olduğunun ve (2) eğer taraflar arasındaki sözleşme beklenenden önce bitirilirse aynı varlıkların başka bir sözleşmede kullanılmaya çalışılmasının fırsat maliyetinin ölçülmesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle, sözleşmeye has yatırımların adıgeçen sözleşmede katma değer yaratsalar da başka bir sözleşme için herhangi bir değerleri yoktur. Örneğin, belli bir bilgisayar firmasının (A firması) ürettiği bilgisayarlara parça üreten bir firma, başka bir bilgisayar firmasının siparişlerine kullanamayacağı hâlde, sırf A firması için yapacağı üretime dönük teçhizat satın alabilir. Bu tip bir yatırım yapmak risklidir ve yatırım bir kere yapıldıktan sonra örgüt o yatırıma bağımlı kalır.

Davranış odaklı sözleşmeler maaş ve hiyerarşik yönetim temelli, çıktı odaklı sözleşmeler ise komisyon, hisse senedi opsiyonları, mülkiyet haklarının devri veya pazar mekanizması temelli olmaktadır. Bir diğer deyişle, davranış odaklı sözleşmeler çalışanlardan istenen davranışları belirler (örneğin, çalışma saatleri, yapılacak işler). Bu duruma asil vekilin davranışlarını satın almaktadır.

Pazarlar genel olarak risk ve belirsizliğe daha açık olduklarından birçok durumda hiyerarşik bir yapıyı yürütmek pazarda iş örgütlemekten daha ekonomik olmaktadır. Bu da Coase’ın “Örgütler neden vardır?” sorusuna bir yanıt oluşturmaktadır.