ÖRGÜT KURAMI

Klasik ve neo-klasik yönetim akımlarının temel hedefi; tüm örgütlere, her zaman ve her yerde uygulanabilecek bazı genel ilkeler geliştirmek olmuştur.

Etkililik, verimlilik, kârlılık vb. göstergelerle ifade edilebilen örgütsel performans,  klasik  yönetim  akımına  göre  biçimselleşme,  uzmanlaşma  ve   eş güdüm derecesine bağlıyken neo-klasik yönetim akımına göre, örgütteki bireylerin örgütsel kararlara katılımına bağlıdır. Ancak örgütlerin yapıları üzerinde 1950’lerin sonundan başlayarak gerçekleştirilen bilimsel araştırmaların sonucunda; tek ve evrensel bir örgütlenme modelinin var olmadığı sonucu ortaya çıkmıştır. İşte koşul-bağımlılık kuramı, örgüt tasarımlarındaki ya da örgütlenme modellerindeki bu farklılıkları açıklayabilmek için geliştirilmiştir.

Koşul-bağımlılık kuramı altında gerçekleştirilen çalışmalar, örgütsel yapıyı anlamada ihtiyaç duyulan temeli oluşturmuştur. Bu kuram, örgüt tasarımıyla ilgili başat yaklaşım olduğu kadar, örgüt çalışmalarında en fazla yararlanılan kuramsal yaklaşımlardan biridir. Koşul-bağımlılık kuramı, örgütleri uygun girdileri sağlama, girdiler üzerinde gerçekleşen işlemlerin verimli bir şekilde eş güdümünü sağlama ve çıktıları etkili bir şekilde pazarlamaya girişen açık sistemler olarak görmektedir. Kimi kaynaklarda durumsallık yaklaşımı olarak da geçen koşul- bağımlılık kuramının temel varsayımları şu şekilde sıralanabilir:

Örgütün ne tür işlerle uğraştığının bir göstergesi olan teknoloji, örgütün girdilerini çıktılara dönüştüren takımlar, makineler ve araçlar gibi donanım unsurlarını, çalışanların bilgi ve becerilerini ve örgütteki üretim yöntemlerini kapsayan bir kavramdır.

Bu noktada dikkat edilmesi gereken, örgütün içsel unsurlarından biri olarak kabul edilen teknolojinin örgütü ne ölçüde çevresine bağladığıdır. Çevre, yalnızca girdilerin kaynağı ve çıktıların alıcısı değil, aynı zamanda örgütün kullandığı teknik bilginin, çalışma tekniklerinin ve araçların ana kaynağıdır. Çoğu örgüt, kullandıkları teknolojileri icat etmeyip çevreden almaktadır. Koşul-bağımlılık kuramına göre çevre, örgütün girdilerini tedarik ettiği, çıktılarını sunduğu ve içerisinde çıktılarını sunduğu kitleler, devlet, düzenleyici kuruluşlar, rakipler ve diğer örgütlerle ilişkilerini sürdürdüğü ortamdır.

Koşul-bağımlılık kuramında en çok çevrenin belirsizlik düzeyi üzerinde istikrarlılık-değişkenlik, güvenlik-tehdit ve homojenlik-heterojenlik gibi boyutlar aracılığıyla durulmuştur.                                                                                                                    Biçimselleşme, sosyal konumların ve sosyal konumlar arasındaki ilişkilerin, bu konumları işgal eden bireylerin kişisel özellik ve ilişkilerinden bağımsız olarak açıkça belirlenme ve tanımlanma derecesidir.                                                                           Hiyerarşi, örgütteki çalışanların farklı derecelere göre sıralanmasıdır.

Koşul-bağımlılık kuramının en önemli kavramı olan uyumun üzerinde duracağız. Uyum, yüksek örgütsel performansa yol açan koşul- bağımlılık etmeninin düzeyi ile örgütsel yapı düzeyinin birleşimidir. Örgütsel yapı, koşul-bağımlılık etmenine uyarsa yüksek performans elde edilir. Tersine, yapı etmene uymazsa düşük performans elde edilir ve örgütler, daha yüksek performans elde etmek için uyuma doğru harekete geçerler. Bu ifade aynı zamanda, koşul-bağımlılık kuramının örgütsel değişime getirdiği açıklamadır. Düşük örgütsel performans sonucu ortaya çıkan kriz durumu örgütsel değişimi tetiklemektedir. Uyumsuzluk durumundaki örgüt, yalnızca performans düştüğünde yeni bir örgütsel yapıyı benimser ve uyuma doğru hareket eder.                                                                           

Burada, yönetsel karar almanın “sınırlı rasyonel” bir davranış olduğu varsayımı söz konusudur. Sınırlı rasyonelliğe göre yöneticiler eksik bilgi, yetersiz zihinsel işlem kapasitesi vb. nedenlerle örgütsel performansın en üst seviyede olmasından çok, “yeterince tatminkâr” olmasına çalışırlar. Örgüt, yeterince tatminkâr olduğu kabul edilen düzeyde ya da daha yukarıda performans sergilediği sürece, yönetsel karar alınmaz. Yönetsel karar alma, yeterince tatminkâr olmayan performans şeklinde kendini gösteren sorun ortaya çıktığında hayata geçirilen sorun çözme davranışıdır ve performansı yeterince tatminkâr olduğu kabul edilen düzeye geri döndürecek çözümü arama biçimindedir.

Organik örgüt yapısı, iş tanımları ve işlevler arasındaki sınırların daha esnek ve kuralların daha az biçimsel, çalışanların karar alma yetkileri daha fazla ve keskin olmayan bir hiyerarşinin olduğu bir yapıdır. Organik yapıda, neo-klasik yönetim akımında vurgulanan özellikler ön plandadır. 

Mekanik örgüt yapısı; yüksek düzeyde merkezileşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmış görevler, biçimsel kurallar ve net bir hiyerarşiye sahiptir. Mekanik yapıda, klasik yönetim akımında vurgulanan özellikler ön plandadır.              Koşul-bağımlılık kuramının çevreyi odağa olan temel çalışmalarından ilk olarak Tom Burns ve George M. Stalker’in, araştırmanın henüz başında mekanik ve organik olarak adlandırdıkları iki farklı örgüt yapısıyla karşılaşmıştır.

Lawrence ve Lorsch’un çalışmasında, plastik gereçler üreten işletmeler ile konteyner üreten işletmelerin araştırma ve geliştirme (Ar-Ge), imalat ve pazarlama işlevleri açısından farklı çevresel taleplerle karşılaştıkları gözlemlenmiştir. Özellikle, plastik gereçler üreten işletmelerin ar-ge bölümleri konteyner üreten işletmelerin ar-ge bölümlerine göre belirsizlik düzeyi daha yüksek çevrelerle karşılaşmaktadır. Bu yüzden, plastik gereçler üreten işletmelerin ar-ge bölümleri konteyner üreten  işletmelerin  ar-ge  bölümlerine  göre  daha  az bürokratikleşmiştir. Bu çevresel çeşitlilik örgüt yapısına da yansımış ve ayrı işlevsel bölümler kurulmuştur. Bu durum, aynı işletme içindeki farklı işlevsel bölümlere farklılaşma olarak yansımıştır.

Woodward, üretim teknolojilerini karmaşıklık düzeylerine göre ve tarihsel gelişimlerine uygun olarak sınıflandırmıştır. Süreç teknolojisi, en ileri düzey teknolojidir ve içerisindeki malzemelerin bir iş istasyonundan diğerine hareket etmek yerine, sınırlı insan müdahalesi ile işlemler arasında sürekli olarak aktığı yüksek düzeyde otomasyona karşılık gelmektedir. Petrolü rafine etmede ve kimyasal madde üretiminde süreç teknolojisi kullanılmaktadır. Birim teknolojisi, küçük ölçekli bir üretim biçimi olan atölye tipi üretimin temel özelliğidir. Kitlesel üretim teknolojisi, büyük ölçekli üretim ve klasik endüstriyel dönem teknolojisidir.  Aracı teknoloji: Örgütsel alt birimlerin arasında dolaylı karşılıklı bağımlılığın olduğu ve çeşitli müşterilerin birbirlerine bağlandığı örgütsel teknoloji türüdür. Bağlı teknoloji: Örgütsel alt birimlerin arasında sıralı karşılıklı bağımlılığın olduğu ve işlemlerin birbirlerini belirli bir sıra temelinde izlediği örgütsel teknoloji türüdür.  Yoğun teknoloji: Örgütsel  alt birimlerin arasında döngüsel karşılıklı bağımlılığın olduğu, odaktaki nesnenin çeşitli teknikler aracılığıyla ve nesneden gelen geri bildirimler dikkate alınarak değiştirildiği örgütsel teknoloji türüdür.

Aston Grubu, daha büyük örgütlerde, daha fazla rol uzmanlaşması ve daha biçimsel ve standartlaşmış kurallar olduğunu gözlemlemiştir. İlginç bir şekilde, daha büyük örgütlerin daha az merkezîleştikleri ortaya çıkmıştır. Ancak bu durum çoğunlukla örgütsel görevlerin üst düzey yöneticilerin başa çıkamayacağı hacme ulaşmasıyla yetki devrine uğraması sonucu gerçekleşmektedir. Gerçekte, karar almanın merkezilikten uzaklaşması sıklıkla ayrıntılı kural ve yöntemlerle birlikte ortaya çıkmaktadır. Böylece daha alt düzeylerde gerçek bir takdir hakkının varlığından söz etmek güçtür. Aston Grubu’na göre, daha büyük örgütler uzmanlaşma, biçimselleşme ve standartlaşma anlamında daha fazla bürokratik yapılanmaya gitme eğilimindedir.

Chandler, çeşitlendirmeye gitmeyen şirketler, işlevsel yapı altında etkili bir şekilde yönetilirken çeşitlendirmeye giden şirketler, çok bölümlü yapıya gereksinim duymaktadır. Sonuç olarak yapı stratejiyi izlemektedir ve çok bölümlü yapı ile bir koşul-bağımlılık değişkeni olarak çeşitlendirme arasında uyum söz konusu olduğunda yüksek örgütsel performansa ulaşılmaktadır. Bir işletme tarihçisi olan Chandler’in kendisi, yukarıdaki sonuç için koşul-bağımlılık kuramıyla bir ilişki kurmamıştır. Chandler’in çalışmalarının  ardından  ve  onun  elde ettiği sonuçlardan hareketle, koşul-bağımlılık kuramını çalışan araştırmacılar bu ilişkiyi kurmuşlardır. Çeşitlendirmeye gitmeyen bir işletme ile işlevsel yapı ve çeşitlendirmeye giden bir işletme ile çok bölümlü yapı uyum içersindedir. Tersine, çeşitlendirmeye gitmeyen bir işletme için çok bölümlü yapı ve çeşitlendirmeye giden bir işletme için işlevsel yapı uyumsuzluğu beraberinde getirecektir. Bu kuramsal model, strateji-yapı uyumu ve performans ilişkisini inceleyen çeşitli araştırmaların sonuçlarıyla desteklenmiştir.

Koşul-bağımlılık kuramına göre, uyum durumundaki örgütler uyumsuz durumdakilere göre daha yüksek performansa sahiptirler. Ancak bütün uyum durumları aynı düzeyde performansa yol açmaktadır. Örneğin  Woodward,  birim teknolojisinin organik, kitlesel üretim teknolojisinin mekanik ve süreç teknolojisinin organik örgüt yapıyla uyum sağlayıp aynı derecede yüksek performans getirdiğini göstermiştir. Ancak her uyum durumu aynı derecede performansı beraberinde getiriyorsa, bir örgüt neden bir uyum durumundan diğerine doğru harekete geçmektedir? Eğer büyüklük ile biçimselleşme arasında her iki durumda da uyum söz konusuysa, örneğin, örgütler neden küçük ve  daha az biçimsel bir yapıdan büyük ve daha çok biçimsel yapıya doğru büyük bir değişim sergilemektedir?

Koşul-bağımlılık kuramı, bu soruna karşılık farklılaşan performans yaklaşımını geliştirmiştir. Farklılaşan performans yaklaşımına göre, daha yüksek düzeydeki koşul-bağımlılık etmenine uyum, daha aşağı düzeydeki koşul- bağımlılık etmenine uyuma göre daha yüksek performansa yol açacaktır.

Örneğe dönersek görece daha fazla büyüklük ile görece daha yüksek biçimselleşme uyumu, görece daha az büyüklük ile görece daha düşük biçimselleşme uyumundan daha yüksek performans doğuracaktır. Sonuç olarak örgütlerin, koşul-bağımlılık etmenlerinde daha üst düzeylerde uyuma ulaşmak için yatırım yapma güdüsüne sahip olduklarından söz edilebilir.

Örgütteki kişiler arası ilişkilerin düzenlenmiş taraflarına örgütsel yapı denir. Koşul-bağımlılık kuramında örgütsel yapının boyutlarından biri biçimselleşmedir.
Biçimselleşme, sosyal konumların ve sosyal konumlar arasındaki ilişkilerin,
bu konumları işgal eden bireylerin kişisel özellik ve ilişkilerinden bağımsız
olarak açıkça belirlenme ve tanımlanma derecesidir.

Merkezileşme, karar alma yetkisinin hiyerarşinin üst basamaklarında
toplanmasıdır.

Çevre: Örgütün girdilerinin kaynağı, çıktılarının pazarı, rakiplerle rekabet ettiği ve devlet, düzenleyici kuruluşlar ve diğer örgütlerle ilişkilerini sürdürdüğü ortamdır.

Koşul-bağımlılık kuramının çevreyi odağa olan temel çalışmalarından ilk olarak
Tom Burns ve George M. Stalker’in, tekstil, elektronik ve ağır sanayi kollarındaki işletmeler üzerinde gerçekleştirdikleri araştırmadır. Burns ve
Stalker, mekanik ve organik olarak adlandırdıkları iki farklı örgüt yapısıyla karşılaşmışlardır.

“Koşul-bağımlılık kuramı” ifadesini ilk kez Paul R. Lawrence ve Jay W. Lorsch plastik gereçler, paketlenmiş gıda ve konteyner üreten işletmeler üzerinde gerçekleştirdikleri araştırmada kullanmışlardır.

Yoğun teknoloji, işe konu olan nesneyi çeşitli teknikler kullanarak ve aynı
nesneden gelen geri bildirimler doğrultusunda değiştirmektedir (örn. hastanın
durumuna göre değişen tanı ve tedavi teknikleri kullanan bir hastane).

İngiltere’nin Birmingham şehrindeki Aston Üniversitesi’nden bir grup akademisyen, yöneticilerle görüşmeler yapmış ve çeşitli endüstrilerdeki örgütlerde rollerin uzmanlaşmasını, kural ve yöntemlerin standartlaşmasını, biçimselleşmeyi, karar almanın merkezileşmesini ve örgütsel yapının şeklini incelemiştir. Örgütsel yapının şekli, hiyerarşideki düzey sayısı, yönetsel denetim alanı (her bir üste bağlı astların sayısı) ve destek çalışanları sayısının hat çalışanları sayısına oranı üzerinden değerlendirilmiştir. Aston Grubu, örgütün teknolojisinin değil büyüklüğünün en önemli koşul-bağımlılık etmeni olduğu sonucuna ulaşmıştır.

Chandler, yetmiş büyük Amerikan şirketini incelediği daha geniş çaplı bir
araştırmada da aynı sonuca ulaşmıştır. Çeşitlendirmeye gitmeyen şirketler, işlevsel yapı altında etkili bir şekilde yönetilirken çeşitlendirmeye giden şirketler, çok bölümlü yapıya gereksinim duymaktadır. Sonuç olarak yapı stratejiyi izlemektedir ve çok bölümlü yapı ile bir koşul-bağımlılık değişkeni olarak çeşitlendirme arasında uyum söz konusu olduğunda yüksek örgütsel performansa ulaşılmaktadır.

Analizci Strateji: Var olan ürün-müşteri grubunu koruyarak pazarda istikrarlı
olma ve verimlilikten taviz vermeden yenilikçi olma rkezlidir.

Savunmacı strateji ile mekanik; arayışçı strateji ile organik ve analizci strateji ile matris örgüt yapısı uyum sağlayıp yüksek örgütsel performansa yol açar.