KOŞUL-BAĞIMLILIK KURAMI

Endüstri Devrimi’nin sonunda örgütler, yalnızca sayısal olarak artmakla ve uygulama alanı açısından genişlemekle kalmamış; akrabalık bağları ve kişisel ilişkilere dayanan örgütsel biçimlerden, paylaşılan çıkarlar ve sonuçlar dışında hiçbir bağlantısı olmayan kişiler arasındaki sözleşmelere dayanan örgütsel biçimlere dönüşmüştür. Nicelik ve nitelikteki gelişmeler örgütlere olan ilgiyi arttırmıştır.

Nicelik ve nitelikteki gelişmeler örgütlere olan ilgiyi arttırmıştır. Bu ilgi sonucunda ortaya çıkan klasik ve neo-klasik yönetim akımlarının temel hedefi; tüm örgütlere, her zaman ve her yerde uygulanabilecek bazı genel ilkeler geliştirmek olmuştur.

Koşul-bağımlılık kuramı, örgüt tasarımlarındaki ya da örgütlenme modellerindeki bu farklılıkları açıklayabilmek için geliştirilmiştir.

Etkililik, verimlilik, kârlılık vb. göstergelerle ifade edilebilen örgütsel  performans, klasik yönetim akımına göre biçimselleşme, uzmanlaşma ve eş güdüm derecesine bağlıyken neo-klasik yönetim akımına göre, örgütteki bireylerin örgütsel kararlara katılımına bağlıdır.

Kimi kaynaklarda durumsallık yaklaşımı olarak da geçen koşulbağımlılık kuramının temel varsayımları şu şekilde sıralanabilir:
• Örgütlenmenin, bir tane en iyi yolu yoktur.
• Her türlü örgütlenme aynı ölçüde etkili değildir.
• Örgütlenmenin en iyi yolu, örgütün ilişkili olduğu koşul-bağımlılık etmenlerine bağımlıdır.

Örgütteki kişiler arası ilişkilerin düzenlenmiş taraflarına örgütsel yapı denir.

Örgütteki kişiler arası ilişkilerin düzenlenmiş taraflarına örgütsel yapı denir.

Koşul- bağımlılık kuramında örgütsel yapının üzerinde en fazla aşağıdaki boyutlar aracılığıyla durulmuştur:

• Bürokratikleşme
• Biçimselleşme
• Standartlaşma
• Hiyerarşi
• Merkezîleşme
•  Uzmanlaşma  

Biçimselleşme, sosyal konumların ve sosyal konumlar arasındaki ilişkilerin, bu konumları işgal eden bireylerin kişisel özellik ve ilişkilerinden bağımsız olarak açıkça belirlenme ve tanımlanma derecesi.

Koşul-bağımlılık kuramına, örgütün girdilerini tedarik ettiği, çıktılarını sunduğu ve içerisinde çıktılarını sunduğu kitleler, devlet, düzenleyici kuruluşlar, rakipler ve diğer örgütlerle ilişkilerini sürdürdüğü ortamdır.

Koşul-bağımlılık kuramı çerçevesinde gerçekleştirilen çalışmalar dört başlık altında incelenecektir:

• Çevre odaklı çalışmalar
• Teknoloji odaklı çalışmalar
• Büyüklük odaklı çalışmalar
•  Strateji odaklı çalışmalar

Koşul-bağımlılık kuramının çevreyi odağa olan temel çalışmalarından ilk olarak Tom Burns ve George M. Stalker’in, tekstil, elektronik ve ağır sanayi kollarındaki işletmeler üzerinde gerçekleştirdikleri araştırmanın başında mekanik ve organik olarak adlandırdıkları iki farklı örgüt yapısıyla karşılaşmışlardır.

 Yüksek düzeyde merkezîleşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmış görevler, biçimsel kurallar ve net bir hiyerarşiye sahip örgüt yapısıdır.

Organik Örgüt Yapısı: İş tanımları ve işlevler arasında daha esnek sınırlara, daha az biçimsel kurallara ve keskin olmayan bir hiyerarşiye sahip olan ve çalışanların karar alma yetkisinin daha fazla oldu olduğu örgüt yapısıdır. 

Mekanik örgüt yapısı; yüksek düzeyde merkezileşme ve uzmanlaşma, kesin olarak tanımlanmış görevler, biçimsel kurallar ve net bir hiyerarşiye sahiptir. Mekanik yapıda, klasik yönetim akımında vurgulanan özellikler ön plandadır.

Organik örgüt yapısı, iş tanımları ve işlevler arasındaki sınırların daha esnek ve kuralların daha az biçimsel, çalışanların karar alma yetkileri daha fazla ve keskin olmayan bir hiyerarşinin olduğu bir yapıdır. Organik yapıda, neo-klasik yönetim akımında vurgulanan özellikler ön plandadır

Büyüklük: Örgütte kaç kişinin çalıştığıyla ilgili bir kavramdır. Koşul-bağımlılık kuramında örgütteki çalışan sayısına göre değerlendirilen büyüklük, örgütte gerçekleştirilen işlerin ölçeği konusunda fikir vermektedir

Koşul-bağımlılık kuramı, örgütleri uygun girdileri sağlama, girdiler üzerinde gerçekleşen işlemlerin verimli bir şekilde eş güdümünü sağlama ve çıktıları etkili bir şekilde pazarlamaya girişen açık sistemler olarak görmektedir.

Koşul-bağımlılık kuramının temel savı, koşul-bağımlılık etmenleri olarak adlandırılan kimi değişkenlerin örgütsel yapıyı ve koşul-bağımlılık etmenleri ile örgütsel yapı uyumunun örgütsel performansı belirleyeceğidir.

Koşul-bağımlılık kuramında üzerinde en fazla durulan koşul-bağımlılık etmenleri çevre, teknoloji, büyüklük ve strateji olmuştur.

Merkezileşme, karar alma yetkisinin hiyerarşinin üst basamaklarında toplanmasıdır.

Uzmanlaşma ya da bölümlendirme, örgütteki hangi rollerin hangi görevler, hangi görevlerin hangi iş birimleri ve hangi iş birimlerinin hangi bölümler altında yer alacağı ile ilgilidir.

Koşul-bağımlılık kuramında örgütteki çalışan sayısına göre değerlendirilen büyüklük, örgütte gerçekleştirilen işlerin ölçeği konusunda fikir vermektedir.

Koşul-bağımlılık kuramında örgütsel yapısında Merkezîleşme, karar alma yetkisinin hiyerarşinin üst basamaklarında toplanmasını hedefler.

Hiyerarşi, örgütteki çalışanların farklı derecelere göre sıralanmasıdır.

Örgütün ne tür işlerle uğraştığının bir göstergesi olan teknoloji ise örgütün girdilerini çıktılara dönüştüren takımlar, makineler ve araçlar gibi donanım unsurlarını, çalışanların bilgi ve becerilerini ve örgütteki üretim yöntemlerini kapsayan bir kavramdır.Bu noktada dikkat edilmesi gereken, örgütün içsel unsurlarından biri olarak kabul edilen teknolojinin örgütü ne ölçüde çevresine bağladığıdır.

Uyum, yüksek örgütsel performansa yol açan koşulbağımlılık etmeninin düzeyi ile örgütsel yapı düzeyinin birleşimidir.

Düşük örgütsel performans sonucu ortaya çıkan kriz durumu örgütsel değişimi tetiklemektedir. Uyumsuzluk durumundaki örgüt, yalnızca performans düştüğünde yeni bir örgütsel yapıyı benimser ve uyuma doğru hareket eder.

Yönetsel karar almanın “sınırlı rasyonel” bir davranış olduğu varsayımı söz konusudur. Sınırlı rasyonelliğe göre yöneticiler eksik bilgi, yetersiz zihinsel işlem kapasitesi vb. nedenlerle örgütsel performansın en üst seviyede olmasından çok, “yeterince tatminkâr” olmasına çalışırlar.

Yönetsel karar alma, yeterince tatminkâr olmayan performans şeklinde kendini gösteren sorun ortaya çıktığında hayata geçirilen sorun çözme davranışıdır ve performansı yeterince tatminkâr olduğu kabul edilen düzeye geri döndürecek çözümü arama biçimindedir.

Farklılaşma: Örgütsel alt birimlerin hedef yönelimi, zaman yönelimi, kişiler arası yönelimler ve yapıların biçimselliği temelindeki farklılıklara karşılık gelir.

Bütünleşme: Örgütsel alt birimler arasında işbirliğine ulaşmadır.

Bütünleştiriciler: İşlevsel bölümler arasında eş güdüm sağlayan ve bölümler arasındaki çatışmaları çözümleyerek bütünleşme sağlayan kişilerdir.

Örgütün çevresel değişim düzeyi yükseldikçe alt birimler arası farklılaşma artacak ve farklılaşma arttıkça daha fazla sayıda bütünleşme düzeneği kullanılması yüksek performansı beraberinde getirecektir. Tersine, örgütün istikrarlılık düzeyi yükseldikçe alt birimlerin farklılaşması azalacak ve farklılaşma azaldıkça daha az sayıda bütünleşme düzeneğine gereksinim duyulacaktır.

Değişken çevrede bulunan örgütün, alt birimleri arasındaki farklılaşma düzeyi yüksek; istikrarlı çevrede bulunan örgütün, alt birimleri arasındaki farklılaşma düzeyi düşüktür. Farklılaşma düzeyi yükseldikçe kullandığı bütünleşme düzeneklerinin sayısı da artan örgüt, yüksek performans elde eder.

Woodward, üretim teknolojilerini karmaşıklık düzeylerine göre ve tarihsel gelişimlerine uygun olarak sınıflandırmıştır.

Birim teknolojisi, küçük ölçekli bir üretim biçimi olan atölye tipi üretimin temel özelliğidir. Günümüzde çalgı, uçak ve özel makine takımları imalatında kullanılmaktadır.

Kitlesel üretim teknolojisi, büyük ölçekli üretim ve klasik endüstriyel dönem teknolojisidir. Örneğin, otomobil imalatında kitlesel üretim teknolojisi kullanılmaktadır.

Süreç Teknolojisi: Malzemelerin sınırlı insan müdahalesiyle işlemler arasında sürekli olarak aktığı yüksek düzeyde otomasyonun olduğu üretim teknolojisidir.

Thompson’a göre üç farklı tür örgütsel teknoloji söz konusudur: Aracı, bağlı ve yoğun teknoloji

Aracı Teknoloji: Örgütsel alt birimlerin arasında dolaylı karşılıklı bağımlılığın olduğu ve çeşitli müşterilerin birbirlerine bağlandığı örgütsel teknoloji türüdür.

Aracı teknoloji, çeşitli müşterileri birbirlerine bağlamaktadır. Bu tür teknolojinin kullanıldığı örgütlerde, alt birimler arasında dolaylı karşılıklı bağımlılık vardır. 

Bağlı Teknoloji: Örgütsel alt birimlerin arasında sıralı karşılıklı bağımlılığın olduğu ve işlemlerin birbirlerini belirli bir sıra temelinde izlediği örgütsel teknoloji türüdür.

Yoğun Teknoloji: Örgütsel alt birimlerin arasında döngüsel karşılıklı bağımlılığın olduğu, odaktaki nesnenin çeşitli teknikler aracılığıyla ve nesneden gelen geri bildirimler dikkate alınarak değiştirildiği örgütsel teknoloji türüdür.

Bu tür teknolojinin kullanıldığı örgütlerde, alt birimler arasında dolaylı karşılıklı bağımlılık vardır. Alt birimler örgütün bütününe ayrı ayrı katkı sağlar ve her biri örgütün bütünü tarafından desteklenir (örn. bir bankanın şubelerinin birbirleri ve banka genel merkezi ile olan ilişkileri).

Sıralı karşılıklı bağımlılıkta, bazı alt birimlerin çıktısının diğerlerinin girdisi olması söz konusudur ancak bu
ilişki karşılıklı değildir (örn. otomobil tekerlik montajı öncesinde aksların monte edilme zorunluluğu).

Döngüsel karşılıklı bağımlılıkta Her bir alt birimin çıktısının diğerinin girdisi olduğu iki yönlü bir bağlantı vardır ve böylece alt birimler arasında kestirilemez bir şekilde ileriye
ve geriye doğru işlem yapılır (örn. bir hastalığın tanı ve tedavisi süresince farklı birimler arasındaki ilişkiler).

Yapısal farklılaşma, örgütü herhangi bir temelde parçalara ayırmadır.

İdari Yoğunluk: Örgütteki yöneticilerin ve destek faaliyetlerde çalışanların sayısının diğer çalışanların sayısına oranıdır.

Blau, büyüklük arttıkça yapısal farklılaşmanın beklenildiği gibi arttığını ancak bu artışın, doğru orantılı değil beklenmedik şekilde azalan orantılı olduğunu bulmuştur. Bunun nedeni, büyüklükle birlikte artan yapısal farklılaşmanın eş güdüm gereksinimini şiddetlendirmesi ve kullanılan eş güdüm düzeneklerindeki artışın bir noktada yapısal farklılaşmayı durdurmasıdır.

İşlerin, merkezi bir yönetim birimine bağlı olan ürün ya da coğrafi bölge temelli olarak bölümlere; bölümlerin, işlevsel olarak farklılaşmış kısımlara; kısımların, ürün ya da coğrafi bölge temelli olarak iş birimlerine bölündüğü yapıdır.

Örgütleri benimsedikleri stratejilere göre gruplandıran Miles ve Snow, örgütleri savunmacı, arayışçı ve analizci stratejileri benimseyenler olarak üçe ayırmaktadır.

Analizci Strateji: Var olan ürün-müşteri grubunu koruyarak pazarda istikrarlı olma ve verimlilikten taviz vermeden yenilikçi olma merkezlidir.

Eksik Uyum: Örgütün uyuma yaklaştığı ancak tam olarak ulaşamadığı, başka bir deyişle, örgütsel yapının koşulbağımlılık değişkenleriyle kısmen uyum yakaladığı durumdur.

Farklılaşan Performans: Daha yüksek düzeydeki koşulbağımlılık etmenine uyumun, daha aşağı düzeydeki koşulbağımlılık etmenine uyuma göre daha yüksek performansa yol açması durumudur.