ÖRGÜT KURAMI - Deneme Sınavı - 2

Dogma: Doğruluğu sınanmadan kabul edilmiş, doğruluğundan asla kuşku duyulmayan görüş ya da öğretidir.

Eleştirel teori gelişimini temelde Max Horkheimer’a (1895-1973) borçludur.

bir kilometre taşı olan Frankfurt Okulu, Sosyal Araştırmalar Enstitüsü adı

altında 1923 yılında Frankfurt Üniversitesi bünyesinde kurulmuş bir araştırma

okuludur. Bu dönemde eleştirel kuramcılar daha çok kapitalist ve sosyalist ekonomiler

ve işçi hareketinin tarihi üzerine odaklanmışlar ve Marksizm’in felsefi

temelleri, ekonomi politik, planlı ekonominin sorunları, işçi sınıfının durumu vb.

konuları tartışmışlardır. Bu ilk döneminde eleştirel teori henüz gerçek kimliğini

bulmamıştır.

arasıdır. Eleştirel teori gelişimini temelde Max Horkheimer’a (1895-1973) borçludur.

Çünkü Horkheimer ile birlikte Sosyal Araştırmalar Enstitüsü’nde eleştirel

teoriyi geliştirecek, adları Frankfurt Okulu ile anılacak yeni bir kadro (Theodor

Adorno ve Herbert Marcuse gibi) oluşmuştur. Bu teorisyenler, çok farklı sosyal

bilim alanlarından gelmişlerdir. İktisatçı ve siyaset bilimci ağırlıklı teorisyen profili,

Horkheimer döneminde ekonomiden sanata, felsefeden sosyolojiye, siyaset

biliminden psikanalize uzanan geniş bir yelpazeye yayılmıştır. Bu çeşitlilik, eleştirel

teorinin disiplinlerarası bir sosyal teori olarak gelişmesini sağlamıştır. Çok

disiplinli olma özelliği, Frankfurt Okulu’nda yapılan araştırmalardaki felsefe ile

sosyal teori arasındaki sınırların kaldırılması çabasını da desteklemiştir.

eleştirel teorinin tarihinde yeni bir dönem açılmıştır. Bu, ikinci kuşak teorisyenlerin,

özellikle de Habermas’ın etkin olduğu dönemdir. Felsefe ve sosyolojideki

çalışmalarıyla eleştirel teoriye çok önemli katkılar sağlayan Habermas, özellikle

kuram ve uygulama (pratik) arasındaki bağlantı sorununu ortadan kaldırmaya

yönelmiştir (Alvesson ve Willmott, 1996, s. 67-89; İçağasıoğlu Çoban ve Buz,

2008, s. 72-76).

Eleştirel teori, sosyal ilişkilere sinmiş olan ideolojik yanılsamaları ortaya

çıkarmaya çalışır; toplumsal olgulara ilişkin taraflı ve yanlış açıklamalar ortaya

koyan teorileri eleştirel bir analize tabi tutar. Bu yaklaşımın önemli bir özelliği,

toplumdaki mevcut iş bölümü sistemini ele alması ve bu sistemin gizlediği ya da

maskelediği meseleleri sorgulamasıdır

baskıdan kurtulmalarını sağlayacak özgürleştirici bir bilgi oluşturmayı amaçlar

(Geuss, 1981, s. 55). Başka bir deyişle eleştirel teoriye göre sosyal bilim, insanların

koşulları değiştirmesine ve kendileri için daha yeni bir dünya kurmasına

yardımcı olmak üzere maddi dünyanın gerçek yapılarını açığa çıkarmak ister.

Bunun için de “yüzeydeki yanılsamaların ötesine bakabilmeyi sağlayan eleştirel

bir sorgulama”ya girişir

(Neuman, 2006, s. 142-151):

• Eleştirel kuramcı için bilimsel araştırma yürütmenin amacı, sadece toplumsal

dünyayı incelemek değil aynı zamanda onu değiştirmektir. Eleştirel

kuramcı rahatsız edici sorular sorar; çelişkileri ortaya koyar; ikiyüzlülüğü

açığa çıkarır; sıradan insanların, dogmaların hâkimiyetinden kurtulmalarına

yardımcı olur. Eleştirel sıfatına sahip bir teori ve bilimsel araştırma

politik etiketinden korkmaz ve insanlar için özgürleştirici ve dönüştürücü

bir çaba hâline gelir.

• Eleştirel teoriye göre gerçekliğin birçok düzeyi vardır ve yüzeyde gözlemlenenler,

kolaylıkla daha derin düzeylerdeki önemli yapıları veya nedensel

mekanizmaları gizleyebilir. Bu tür çelişkili süreçleri keşfetmek ve anlamak

eleştirel yaklaşımın temel görevidir. Çünkü değişim ve çatışma her zaman

görünür olmayabilir ve kolaylıkla gözlemlenemeyebilir. Eleştirel kuramcıya

göre toplumsal dünya yanılsama, mit ve çarpıtmayla doludur.

• Eleştirel kuramcılara göre toplum insanlardan önce var olur ancak yalnızca

onların aktif katılımıyla sürekli hâle gelir. İnsanlar toplumu yaratır ve toplum

da insanları etkiler. Etkilenen o insanlar da tekrar yeni toplumsal yapılar

yaratırlar. İnsanlar sürekli devam eden böylesi bir ilişkisel yapı içinde var

olurlar. Eleştirel yaklaşıma göre insanların açığa çıkmamış bir potansiyelleri

vardır. Bu potansiyel çoğu zaman gerçekleşmeden kalır çünkü insanlar içinde

bulundukları toplumsal koşullardan kurtulamayabilirler. Oysa potansiyelin

açığa çıkması için insan, yüzeydeki görünümlerin ötesine bakmalı ve

içinde bulunduğu durumu nasıl değiştirebileceğini düşünmelidir.

dünyayı incelemek değil aynı zamanda onu değiştirmektir. Eleştirel

kuramcı rahatsız edici sorular sorar; çelişkileri ortaya koyar; ikiyüzlülüğü

açığa çıkarır; sıradan insanların, dogmaların hâkimiyetinden kurtulmalarına

yardımcı olur. Eleştirel sıfatına sahip bir teori ve bilimsel araştırma

politik etiketinden korkmaz ve insanlar için özgürleştirici ve dönüştürücü

bir çaba hâline gelir.

olduğu gibi sosyal bilimlerde de sadece gözlem ve deney yoluyla sınanabilen

bilgi bilimseldir. Sayısal veriler tercih edilir. Örneğin, 100 yaş üzerindeki

500 kişiye anket yapılan bir yaşlılık araştırmasının sonuçları, pozitivist

bakış açısını benimseyen bir araştırmacı için yeterli derecede açıklayıcı olabilir.

Hatta yabancı birkaç ülkede denenen bir anket uygulandıysa ve genellenebilir

sonuçlara ulaşıldıysa araştırmacı daha da mutlu olur. Çünkü ona

göre, sonuçların tekrar ettiği ve düzenlilik gösterdiği bilimsel araştırmaların

bulguları evrensel yasalar hâlinde düzenlenebilir. Bu yasalar zamana

ya da mekâna bağlı değildir; evrensel olarak bütün zaman ve mekânlarda

geçerlidirler ve uygulanabilirler. Oysa Türkiye’de yapılan yaşlılık araştırmalarına

eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşan araştırmacı için doğrudan sahaya

inmek ve belirli sayıdaki yaşlı ile -hatta onların yakınları ile- derinlemesine

görüşmeler yapmak daha anlamlıdır. Çünkü bu tür bir yöntemde veriler

sayılardan ibaret değildir. Gözlem raporları, görüşme metinleri, biyografik

bilgiler, çekilen video veya fotoraflar, anlatılan hikâyeler, yaşam alanları ile

ilgili ayrıntılı bilgiler vb. pek çok şey bu tür bir araştırma için önemli verilerdir.

Bunlar meseleyi tüm yönleri ve ayrıntıları ile kavramayı sağlayabilir;

araştırmacıya konunun sadece görünen yüzünü değil, arka plandaki pek

çok unsuru görme imkânı verebilir.

artan sayıda zengin kavrama ve yeni bakış açılarına yer verseler de büyük

oranda modernist çerçeve içinde kalmaya özen göstermişlerdir. 1980’lerden itibaren

ise sosyal bilim dünyası kapılarını bambaşka bir bilim yapma çabasına açmıştır.

Toplumsal ve ekonomik alanda modern batı düşüncesine önemli eleştiriler yönelten

eleştirel kuram, bu yıllarla birlikte yönetim ve organizasyon alanında Eleştirel

Yönetim Çalışmaları (EYÇ) adıyla karşılık bulmuştur (Erdemir, 2009, s. 158).

görmüş yönetim düşüncesini eleştirerek, örgütsel hayatta kullanılan kavram-

önemli oranda değiştirilmesine çalışır. Eleştirel yönetim çalışmalarına göre yönetim,

siyasi, kültürel ve ideolojik bir olgudur. Bu nedenle yönetimin faaliyetlerinden

ve ideolojisinden etkilenen sessiz çoğunluğa söz hakkı verilmesi gerekir. Eleştirel

yönetim çalışmaları, hiçbir baskının olmadığı ve herkesin eşit fırsatlara sahip

olduğu toplumlar ve örgütler yaratmak için bilgi üretir (Alvesson ve Willmott,

1992, s. 8; Yıldırım, 2005, s. 396). Eleştirel yönetim yaklaşımı, yaygın yönetim ve

örgütlenme biçimlerinin sosyal ve ekolojik yaşama zarar vermeksizin yürütülemeyeceğini

düşünür. Odaklandığı konu, yöneticilerin başarısızlıkları veya örgütlerdeki

kötü yöneticilik deneyimleri değildir. Örgütler düzeyindeki tespitlerinden

yola çıkarak sosyal ve ekonomik sistemlerdeki sosyal adaletsizlikleri değiştirmek

ister (Adler, vd., 2007, s. 2; Alvesson ve Willmott, 1996).