ÖRGÜT KURAMI - Deneme Sınavı - 21

örgütün sınırları, faaliyet sistemi ve örgütün genel stratejileri üzerinde durmaktadır.

Örgütler-arası analiz düzeyi ise bir örgütün diğer örgütlerle ilişkilerinin analizini

kapsamaktadır. Örgütler-üstü örgüt incelemeleri de örgüt topluluklarının/

örgüt kümelerinin kendine özgü unsurları ve dinamikleri ile ilgilenir. Yani bir

örgütün diğerleriyle değil, örgütlerin örgütlerle ilişkilerine odaklanır.

izleyebilmek, örgüt kuramlarını anlamada önemli bir adımdır. Her kurama

temel oluşturan analiz düzeyi genel olarak farklıdır. Ancak bazen bir kuramın

açıklamaları birden fazla analiz düzeyini de kapsayabilir. Hatta kimi örgüt

kuramı çalışmaları örgüt-içi düzeyi de kapsayabilmekte ve örgüt araştırmalarında

çoklu analiz düzeylerinin kullanılmasının kuramların açıklayıcılığını artıracağı

iddia edilmektedir. Tek başına örgütten, örgüt topluluklarına

ve örgütsel alanlara uzanan bir çeşitlilik gösteren analiz düzeylerini bilmek,

kuramların temel araştırma sorularını bizim için daha anlaşılır ve anlamlı kılar.

20. yüzyılın ilk yarısından itibaren çeşitli sosyal bilim alanlarında yürütülen

araştırmalarla geliştirilen yönetim düşüncelerinin birikimi ile ortaya çıkmıştır.

Yeni bir yönetim yaklaşımı ya da örgüt kuramı bir öncekilerin geçerliliğini ortadan

kaldırmaz. Her kuram, farklı bir araştırma sorusundan doğar; tüm yaklaşımlar ve

kuramlar yönetim ve örgütlerle ilgili geniş bir bilgi birikiminin oluşmasını sağlar.

Dolayısıyla örgüt kuramı alanının doğuşunu anlatan bu evreler, birbirinden

bağımsız ve biri diğerini geçersizleştiren dönemler olarak görülmemelidir.

Aksine, birbirinin üzerine eklemlenerek genişleyen ve örgütleri her geçen gün

daha iyi anlamamızı sağlayan bir bilgi kümesi olarak anlaşılmalıdır.

Özen, 2007):

• 1. Evre (1800’lerin sonlarından 1950’lerin başına kadar): Farklı disiplinlerde

ve uygulamada örgütler ve yönetim üzerine yapılan çeşitli çalışmalar.

• 2. Evre (1950’lerin başından 1970’lerin sonuna kadar): Örgüt kuramının bir

çalışma alanı olarak belirginleşmesi ve Koşul Bağımlılık Kuramı etrafındaki

geçici uzlaşma.

• 3. Evre (1970’lerin sonundan 1990’ların sonuna kadar): Örgüt kuramlarında

çeşitlenme.

• 4. Evre (1990’ların sonundan günümüze kadar): Çeşitlenmeyle birlikte

bütünleştirme çabalarının artması.

Bu kitabın ilerleyen ünitelerinde birinci evredeki gelişmelere yer verilmemiştir.

Kitabın ana çatısı 1950’lerin başından itibaren yönetim ve organizasyon alanına

dâhil olan Koşul Bağımlılık Kuramı ile başlayıp günümüze değin geliştirilen örgüt

kuramlarını aktarmak üzere tasarlanmıştır. Ancak yukarıda belirtilen birinci

evrede yer alan bazı yönetim yaklaşımları, 1950 sonrasında belirginleşmeye

başlayan örgüt kuramlarını anlamada büyük önem taşımaktadır.

20. yüzyılın ilk yarısından itibaren çeşitli sosyal bilim alanlarında yürütülen

araştırmalarla geliştirilen yönetim düşüncelerinin birikimi ile ortaya çıkmıştır.

Yeni bir yönetim yaklaşımı ya da örgüt kuramı bir öncekilerin geçerliliğini ortadan

kaldırmaz. Her kuram, farklı bir araştırma sorusundan doğar; tüm yaklaşımlar ve

kuramlar yönetim ve örgütlerle ilgili geniş bir bilgi birikiminin oluşmasını sağlar.

Dolayısıyla örgüt kuramı alanının doğuşunu anlatan bu evreler, birbirinden

bağımsız ve biri diğerini geçersizleştiren dönemler olarak görülmemelidir.

Aksine, birbirinin üzerine eklemlenerek genişleyen ve örgütleri her geçen gün

daha iyi anlamamızı sağlayan bir bilgi kümesi olarak anlaşılmalıdır.

basit örgütsel yapılardan, ekonomik olarak varlıklarını giderek daha fazla hissettiren

daha büyük ölçekli örgütlere geçildiği görülür. 20. yüzyılın ilk yıllarında ise

örgütler, ekonomik ve siyasi yaşamdaki etkileri ve görece daha karmaşık yapıları

nedeniyle, yönetimleri ile ilgili daha fazla soruya cevap aranmasını zorunlu

hâle getirmiştir. 20. yüzyılın ilk yarısında farklı sosyal bilim alanlarında belirli tip

örgütleri konu alan çalışmalar yapılmıştır. Örneğin, suç bilimciler hapishaneleri,

siyaset bilimciler parti yapılarını ve devlet kurumlarını, iktisatçılar firmaları, endüstriyel

sosyologlar fabrikaları ve işçi sendikalarını ele aldıkları çalışmalar yürütmüşlerdir.

Ancak bu çalışmalarda araştırılan birim bir örgüt olsa bile, araştırma

amacı örgütleri anlamaya ve açıklamaya yarayacak genellemeler yakalamak veya

bu yöndeki bilgiyi düzenlemek ve test etmek değildir. Odaklandıkları konu genel

olarak örgütler değil, özel olarak hapishaneler, partiler, fabrikalar veya sendikalardır

(Scott, 2003). Sadece ilgili olduğu sosyal bilim alanındaki özel sorulara cevap

aramak üzere yürütülen bu araştırmaların bazı sonuçları, yönetim yaklaşımlarını

geliştirmede katkı sağlamışsa da bu dönemde bağımsız bir bilimsel çalışma alanı

olarak “örgüt kuramı” alanından -henüz- bahsedilemez.

Gulick, Mooney ve Reiley gibi isimlerin de temsilcisi olduğu idari köken

içinde, temel olarak örgütlerde etkinliğin ve verimliliğin nasıl artırılabileceğine

odaklanan çalışmalar yürütülmüştür (Üsdiken ve Leblebici, 2001). “Uygulamacı”

olarak adlandırılabilecek bu isimler, “işleri gerçekleştirirken, makinelere ek olarak,

insan unsurunu nasıl daha etkin ve verimli şekilde kullanabiliriz?”, “en iyi örgüt

yapısını ve yönetim tarzını nasıl oluşturabiliriz?” sorularına yönelmişlerdir. Bu

araştırmalarda makine-insan ilişkilerinde ve işlerin tasarımı ve birleştirilmesinde

rasyonellik ana hareket noktalarıdır.

katkısı olan diğer bir disiplin psikolojidir. Bu kökenden doğan fikirler daha

sonra “yönetim düşüncesinde İnsan İlişkileri Yaklaşımı” adıyla geliştirilmiş ve

1950’lere gelindiğinde örgüt araştırmalarında güçlü bir örgütsel davranış hattının

oluşmasını sağlamıştır.

Psikolojik kökenin temsilcisi Roethlisberger, Dickson, Mayo, Barnard gibi isimler

Taylor ve Fayol’un yönetim ilkelerine temel oluşturan hedefleri yani etkinlik ve

verimlilik arayışlarını sürdürmüşlerdir. Ancak bu hedeflere ulaşmada insanın rolüne

odaklanırlar. “Örgüt yapısı içinde insan sadece rasyonel davranışlar mı sergiler?”

sorusunu ele alan araştırmaların sonuçları şöyle özetlenebilir

“uzlaşma” hâli, 1970’lerle birlikte bozulmuştur. Koşul Bağımlılık Kuramı,

özellikle bilginin doğasına ilişkin varsayımı ve bilimsel bilgi üretme yöntemleri açısından

eleştirilmiş ve örgüt araştırmalarına kaynaklık edecek tek kuram olmadığı

vurgulanmaya başlanmıştır (Burrell ve Morgan, 1979). Bu dönemde, sosyal olgularda

neden-sonuç ilişkilerini belirlemeyi ve genel-evrensel yasalara ulaşmayı reddeden,

birey ve grupların öznel durumlarını örgüt araştırmalarının merkezine alan,

sosyal bilimler ile doğa bilimlerinin birbirinden kesin olarak farklı olduklarını ve bu

nedenle farklı araştırma yöntemleri ile ele alınmaları gerektiğini, örgüt araştırmalarında

çok farklı kavramsal çerçevelerin ve kuramsal bakış açılarının olabileceğini

savunan bir dizi çalışma kaleme alınmıştır. Bu araştırmalarla birlikte, 1970’lerin sonuna

gelindiğinde örgüt kuramı alanında tek bir kuram arayışından hızla uzaklaşılmış,

yepyeni araştırma soruları ile “çok bakış açılı” bir bilim alanı geliştirilmeye çalışılmıştır.

Örgütlerarası ilişkileri, güç ve bağımlılık ilişkilerini, örgüt topluluklarının

ve örgütsel alanların dinamiğini vb. ele alan yeni araştırma soruları ve dayandıkları

analiz düzeyleri, örgütsel davranış ile örgüt kuramı arasındaki ayırımı iyiden iyiye

belirginleştirmiş, örgüt kuramı alanı daha net bir çerçeveye kavuşmuştur.

birisi olan aktör-yapı tartışması oluşturmaktadır (Giddens, 2005). Aktör-yapı

ikilemi aktörlerin davranışlarının ne kadarının yapı tarafından sınırlandırıldığı

konusunda ortaya çıkmaktadır. Burada aktörlerden kasıt belli amaçlarla çeşitli

eylemlerde bulunan birey veya örgütler olabilir. Yapı ise genellikle belli bir biçime

ve düzene sahip toplumsal davranış örüntülerini, örneğin örgütler açısından çevreyi

ifade etmektedir. Sosyal analizlerde aktörü öne çıkaran yaklaşımlar toplumsal

yapıların belli amaçlar peşindeki aktörler tarafından oluşturulduğunu iddia ederlerken,

yapıyı öne çıkaran yaklaşımlar ise aktörlerin eylemlerinin toplumsal yapılar

tarafından sınırlandırıldığını, aktörlerin ancak bu sınırlamalar çerçevesinde

eylemde bulunabilen edilgen unsurlar olduklarını savunmaktadırlar.