ÖRGÜT KURAMI - Deneme Sınavı - 17

Kaynak bağımlılığı kuramını tanıyabilmek için üç ana konunun açıklığa kavuşturulması gerekmektedir. İlki, kuramın örgütleri ve örgüt-çevre ilişkilerini nasıl gördüğüdür. Kuram, örgütleri tanımlayış biçimi ile geleneksel yaklaşımlardan farklılaşmaktadır. Örgütlerin çevreleri ile nasıl bir ilişki içinde olduklarına dair kaynak bağımlılığı kuramının özgün kimliğini oluşturan temel varsayımları şekillendirmektedir. İkinci olarak güç ve bağımlılık kavramları, hem örgütlerin içinde hem de örgütler arasında ne olup bittiğini açıklamak konusunda kullanılan temel araçları oluşturmaktadır. Kuram, örgütlerin neyi neden yaptıklarını açıklamaya çalışırken hayatını sürdürmek için dış çevreye olan bağımlılığı ve bu bağımlılık ilişkisinin ürettiği güç kavramını esas almaktadır. Kaynak bağımlılığı kuramının sacayağının üçüncüsünü, örgütlerin söz konusu hayati bağımlılık ilişkilerini kendi lehlerine yönetmek için giriştikleri eylemler oluşturmaktadır. Çünkü kurama göre örgütler, dış çevrelerine bağımlıdırlar ama bu bağımlılığı yönetecek eylemlere girişme inisiyatifine de sahiptirler.

Kaynak bağımlılığı kuramı ilk gelişmeye başladığı yıllardan itibaren örgütlerin dış çevresinde olup bitenlerin örgüt davranışına etkilerini analizlerine esas almıştır. Kuram, koşul bağımlılık yaklaşımından farklı olarak iki iddiaya dikkat çekmiştir: Bunlardan biri, örgütlerin genel olarak ne yaptıklarının, yani hangi davranışları sergilediklerinin sadece kendi amaçlarına ve yöneticilerine değil, çevrenin yarattığı baskılara ve getirdiği kısıtlara bağlı olduğudur. İkinci iddia ise örgütlerin kendi bünyeleri içinde de gücün önemli bir rol oynadığı, dolayısıyla karar alma süreçlerinin siyasi bir nitelik taşıdığıdır. Kaynak bağımlılığı kuramının esasını bu iki tez oluşturmaktadır

Örgütlerin davranışını anlayabilmek için o davranışın içinde gerçekleştiği ortamı anlamak gerekmektedir. Bu çerçevede kuram, örgütler arası ilişkilerle ilişkili beş temel argüman ortaya koymaktadır;

Genel kabul gören örgüt tanımı, örgütü oluşturan bireyleri ortak akıl ve uzlaşı sahibi bir topluluk olarak görmektedir. Bu bakış açısıyla örneğin, bir örgütteki tüm yönetici ve çalışanların, işletmenin pazar payını büyütmek, kârlılığını artırmak gibi amaçları benimsediklerini ve bunun için yapılan bütün faaliyetleri mesela kalite geliştirme çalışmalarını, satış planlarını, performans değerleme uygulamalarını da kabul ettiklerini düşünmek mümkündür.

Kaynak bağımlılığı kuramının geleneksel düşünceye ilk itirazı bu noktadadır. Kurama göre rasyonel ve araçsal örgüt fikri örgütlerin içerdikleri ilişkiler açısından gerçekçi değildir. Çünkü örgütü oluşturan ya da çevresinde yer alan aktörler, örgütteki faaliyetlere desteklerini, karşılığında elde ettikleri kazanımlara göre değerlendirip sürdürmekte ya da örgütten ayrılarak desteklerini çekebilmektedirler. Kaynak bağımlılığı kuramının bu yaklaşımı, örgütü oluşturan tüm birey ve grupların, amaçların ne olduğu ve bu amaçların nasıl gerçekleştirileceği konusunda uzlaşı içinde olduğu fikrini sorgulayan politik yaklaşıma dayanmaktadır. Politik perspektif, koşul bağımlılık kuramının aksine örgütleri, farklı çıkarlara sahip alt grupların koalisyonu olarak görmekte, söz konusu bireyler ve gruplar arasında uzlaşı değil çatışmanın var olduğunu öne sürmektedir.

Politik bakış açısıyla örgütler, farklı ve değişen çıkar ve tercihlere sahip kişilerin ya da grupların bir araya geldiği ve bir mübadele ilişkisi içinde oldukları yapıyı/kurguyu ifade etmektedir. Örgütsel kararlar, sadece akılcı biçimde tasarlanmış planlama süreçlerinin ve işletme amaçlarına uygunluk açısından yapılmış ince ve tarafsız hesaplamaların bir sonucu olarak doğmamaktadır. Bu kararlar, hem işletmenin içyapısındaki güç ilişkilerine, yani departmanların sahip olduğu güç ve bu güce dayalı olarak kurulan dengelere hem de işletmenin dış çevresi ile girdiği bağımlılık ilişkilerinin sonuçlarına göre şekillenmektedir.

Kaynak bağımlılığı kuramı örgütleri, bu politik doğası ile görmekte ve hem örgütün içindeki kararları hem de örgütlerin dış çevre ile olan ilişkilerini politik bir süreç olarak değerlendirmektedir. Yani örgütler çıkarları, amaçları, beklentileri birbirinden farklı olabilen birçok kişi ve grubun oluşturduğu bir koalisyon olarak kabul edilmektedir.

Kaynak bağımlılığı kuramında örgüt ile çevresi arasındaki ilişkiler, koşul bağımlılık kuramı ve popülasyon ekolojisi kuramından farklı olarak ele alınmaktadır. Koşul bağımlılık kuramında işletmenin davranışları ve yapısı üzerinde çevrenin doğrudan belirleyici etkisinin olduğu ileri sürülmektedir. Popülasyon ekolojisi kuramı ise varlığını sürdürecek örgüt biçimlerinin veya yapılarının çevre tarafından “seçildiğini” kabul etmektedir. Ancak kaynak bağımlılığı kuramı açısından işletme ile çevresi arasındaki bu ilişkinin sonuçları değil süreçleri daha fazla önem taşımaktadır. Diğer bir deyişle, kaynak bağımlılığı kuramı, çevrenin örgütü etkilediği ve değiştirdiği düşüncesine “nasıl” sorusu ile yaklaşmaktadır.

Kaynak bağımlılığı kuramının örgüt ile çevresi arasındaki ilişkiye dair yaklaşımını şekillendiren temel varsayım yine, Benson (1975) ve Zald (1970) tarafından öne sürülen politik ekonomi yaklaşımı doğrultusunda oluşmaktadır. İşletmenin çevresel ortamla ilişkisi, çevrenin tümüyle belirleyici olduğu şeklindeki geleneksel görüşten farklı biçimde düşünülmektedir. Çevresel koşulların tamamıyla örgütlerin faaliyetlerini ve yapısal özelliklerini belirleyeceği fikri yerine, örgüt ve çevresinin daha gevşek bir ilişki içinde oldukları, dolayısıyla güç kavramının örgüt ile çevresi arasındaki ilişkiye müdahale edebilecek önemli bir değişken olduğu fikri kabul edilmektedir.

Buna göre kaynak mücadelesi içindeki örgütler, çevre ile karşılıklı etkileşim içinde olan aktörlerdir. İşletmeler, başka işletmelerle birleşerek ya da onları satın alarak federasyonlar, birlikler kurarak, ortak projeler geliştirerek, lobi faaliyetleri yürüterek, sosyal-yasal araçlar yoluyla çevreleri ile olan ilişkilerini kontrol etmeye ve ilişkiyi kendi lehlerine sınırlandırmaya çalışmaktadırlar. Yani işletmeler, çevresel koşullar karşısında tümüyle pasif varlıklar değildirler. Çevreleri ile etkileşim hâlindedirler, hem değişiklere uyum sağlama hem de çevresel koşulları kendi çıkarları doğrultusunda düzenleme ya da değiştirme eğilimindedirler. İster kamu kuruluşu, ister kâr amacı gütmeyen bir sivil toplum örgütü, isterse özel sektör işletmesi olsun, faaliyette bulunulan dış çevre ile olan bağımlılık ilişkisi değişmemektedir.

Kaynak bağımlılığı kuramı çerçevesinde, örgütlerin dış çevredeki diğer aktörlerle kaynakların elde edilmesi temelinde mücadele ettiği düşüncesi bir başka temel kavramı da beraberinde getirmektedir: Bağımlılık. Bağımlılık, bir aktörün bir faaliyeti ya da eylemi gerçekleştirirken bütünüyle ya da tam olarak kendi istediği sonuçlara ulaşamamasının nedenini oluşturmaktadır. Bir diğer deyişle bir sosyal sistem içinde ya da sosyal ilişkilerde, bir aktörün eylemini/faaliyetini gerçekleştirmek ile ilgili tüm koşulları ya da etkenleri tam olarak kontrol edememesi durumunda bağımlılık ortaya çıkmaktadır.

Örgütler faaliyetleri üzerinde bütünüyle kontrol sahibi ve kendi kendine yeterli birimler değildirler. Bağımlılık durumu, kaynak bağımlılığı kuramının da temel aldığı açık sistem düşüncesinin bir sonucu olarak tanımlanmaktadır. Örgütler, varlıklarını sürdürebilmek için gerekli kaynaklara ve desteğe ulaşabilmek üzere çevrelerindeki diğer aktörler ile bir mübadele ilişkisi içine girmektedirler. Bu mübadele ilişkisinin nesnesi para, fiziksel girdiler (ham madde, malzeme, araç, gereç), insan kaynağı veya bilgi olabilmektedir. Bağımlılık ilişkileri, örgütlerin faaliyetlerini ve ulaşmak istedikleri sonuçları şekillendirmek veya belirlemek konusunda getirdikleri kısıtlar nedeniyle önem taşımaktadırlar. Bu bağımlılıkların yapısının veri kabul edilmesi de mümkün değildir. Zaman içerisinde bağımlılık ilişkisinin taraflarının ya da ilişkilerin niteliğinin değişmesi, bu durumda örgütsel özerkliğin genişleyip daralması söz konusu olabilmektedir. Kaynak bağımlılığı perspektifi ile örgütler, çevreden yalıtık ya da bütünüyle çevresel belirlenime açık değil, özerklik sahibi ve bu özerkliği korumaya çalışan sosyal aktörler olarak kabul edilmektedirler. Diğer aktörlerle girilen karşılıklı bağımlılık ilişkileri söz konusu özerkliği kısıtlamaktadır ve bu nedenle de özerklik alanını örgüt lehine genişletebilmek için bu bağımlılık ilişkilerinin yönetilmesi gerekmektedir.

Kuram çerçevesinde temel alınan bağımlılık durumu, bir başka anahtar kavramı ortaya çıkarmaktadır: Güç, farklı çıkarlara sahip tarafların örgütlü biçimde bir araya geldiği düzenek içinde kaçınılmaz olarak ortaya çıkmaktadır. Bir tarafın çıkarlarını korumak ya da amaçlarını gerçekleştirmek konusunda diğer taraflara olan ihtiyacı ölçüsünde, söz konusu ilişkide bir güç yoğunlaşması meydana gelecektir. Ancak bu karşılıklı bağımlılık ilişkisi gücün tek dayanağını oluşturmamaktadır. Taraflar arasındaki asimetri, yani bir tarafın diğerine daha fazla bağımlı olması, örgütler arası güç ilişkisinin asıl dayanağını yaratmaktadır.  Güç kavramı, hem işletmenin içyapısındaki ilişkilerde ve kararlarda hem de dış çevresindeki aktörlerle girdiği mücadele sürecindeki işletme davranışlarında belirleyici olmaktadır. Bu çerçevede kaynak bağımlılığı kuramında güç kavramı hem iç hem de dış çevresel aktörler açısından incelenmiştir.                             

İşletmelerin dış çevrelerindeki aktörlerle ilişkileri politik bir süreç olarak kabul edilmektedir. Politik bakış açısına göre koalisyonlar oluşturmak, örgütlerin varlığını sürdürmeleri açısından en kritik faaliyeti içermektedir. Hatta örgütler asli olarak bu faaliyet temelinde değerlendirilmesi gereken varlıklardır. Bu bakış açısına göre örgütlerin, diğer sosyal aktörleri kendi faaliyetlerine katılmaya ya da faaliyetlerine destek vermeye teşvik veya ikna etmesi gerekmektedir. Sosyal aktörler, örgüte ve onunla olan ilişkilerine atfettikleri değere göre söz konusu örgütle bir mübadele içinde olmayı kabul edeceklerdir. Diğer bir deyişle örgütler, kendileri için gerekli kaynağı/desteği sağlayacak diğer aktörlerle bir koalisyon ilişkisini sürdürebildikleri ölçüde varlıklarını devam ettirebilirler. Koalisyonda yer alan tarafların desteğini kaybetmek örgüt açısından ölümcül sonuçlar yaratabilecektir.

Buna göre işletmelerin içyapısında yer alan farklı bölümler ya da birimler, farklı düzeylerde güç sahibidirler. Bu birim ve bölümler, kendi güçleri oranında işletmede alınan kararları yönlendirebilmektedirler. Yani sadece işletmenin çıkarları, işletme için en iyi olanın belirlenmesi ve bu kararın uygulanması söz konusu değildir. Departmanların ve alt birimlerin de kendi öncelikleri ve çıkarları mevcuttur. Onlar da güçleri oranında bu öncelikleri ve çıkarları korumaya çalışmaktadırlar.

Bir örgütün dış çevresi ile mübadele ilişkisinin başladığı yerde, zarar görebileceği, yaşama şansını tehdit eden eylemler ya da faaliyetler de başlamış olmaktadır. Kaynak bağımlılığı kuramına göre örgütün, varlığını sürdürmek için ihtiyaç duyduğu kaynakları temin amacıyla girdiği mübadele ilişkisini kendi lehine çevirmek üzere yönelebileceği davranışlardan biri de söz konusu bağımlılıkların yapısını değiştirmeye çalışmaktır. İşletmenin sahip olduğu bağımlılık ilişkisinin teşkil ettiği önem düzeyine göre, çevresel aktörler üzerinde kontrolü artırmak, bağımlılık ilişkisi içindeki konumunu değiştirmek ya da yukarıda belirtildiği gibi tek bir kritik kaynağa bağlı kalmamaya çalışmak gibi alternatif eylem setleri tanımlanmaktadır. Örgütler, çevresi ile kurduğu bağımlılık ilişkisini yönetmek ve bu bağımlılık ilişkisinin yapısını değiştirmek için kaçınma veya talep koşullarını yönlendirme davranışının yeterli olmadığı durumlarda diğer seçeneklere yönelmektedirler. Böylelikle bağımlılık ilişkisinin yapısına müdahale edilmekte ve ilişki örgüt lehine yeniden tanımlanabilmektedir. Bu seçenekler, örgütün çevreye bağımlılığını büsbütün ortadan kaldırmamaktadır. Ancak mevcut ilişki ağı içinde kritik bir kaynağın kontrolünü radikal biçimde değiştirmeye yardımcı olmaktadır. Bu kapsamda örgütlerin büyümesi, satın alma ve birleşmeler ile farklı sektörlere açılmayı sağlayan çeşitlendirme stratejileri ön plana çıkmaktadır.

Ayıklama Yaklaşımı: Örgütlerin çevrelerindeki büyük çaplı değişimlerin gerekli kıldığı yapısal değişiklikleri gerçekleştiremeyeceklerini ve bu nedenle çevrede değişim meydana geldiğinde var olan örgütlerin önemli bir kısmının kapanacağını öne süren yaklaşım.

Örgütsel Ekoloji: Ayıklama yaklaşımına dayalı olarak geliştirilmiş bir örgüt kuramıdır. Ayıklama yaklaşımı çevresel değişimle birlikte mevcut örgütlerin kapanacağını ve bunların yerine yeni örgütlerin kurulacağını öngördüğünden, örgütsel ekoloji kuramı örgüt kurulma ve kapanma oranlarını inceler. Örgütsel ekoloji kuramında söz konusu oranların hem çevresel değişim hem de başka örgütsel ve sosyal etmenler tarafından nasıl etkilendiğine dair çok sayıda fikir yer alır.

Küçük Taneli Değişim: Sık sık ortaya çıkan ve küçük çaplı çevresel değişimlerdir. Bir şirketin ürünlerine olan talepte gözlenen farklılaşma küçük taneli değişime bir örnek olabilir. Örneğin, her şirket ürünlerine olan talebin aşağı yukarı her gün farklılaştığını gözleyebilir. Küçük taneli değişim örgütler için önemli uyum sorunları yaratmaz.

İri Taneli Değişim: Seyrek gözlenen ancak büyük çaplı çevresel değişimlerdir. İri taneli değişim seyrek gözlenen ama büyük çaplı çevresel değişim demektir. İri taneli değişime bir örnek, bir şirketin faaliyet alanını doğrudan etkileyen yasalardaki değişimlerdir. Yasalar pek sık değişmezler ancak değiştiklerinde şirketler üzerinde büyük etkiler yaratabilirler. İri taneli değişim her türden örgüt için önemli uyum sorunları doğurur ve pek çok örgütün kapanmasına neden olur.

Ana Yapısal Özellik: Ana yapısal özellikler örgütlerin resmi amaçları, güç ilişkileri (yani, örgüt içinde otoritenin nasıl kurulduğu), temel teknolojileri ve pazarlama stratejileridir. Bunlar bir kez belirlendikten sonra kolayca değiştirilemezler. Çünkü bunların değiştirilmesi hem örgüt içinden hem de örgüt dışından itirazlarla karşılanır. Örneğin bir sendika, üyesi olan işçilerin çıkarlarını savunma amacından kolayca vazgeçemez. Buna ilk olarak sendikanın üyesi olan işçiler karşı çıkacaktır. Ayrıca, yasalar da bir sendikanın hangi amaçlara hizmet edebileceğini sıkı sıkıya belirlemiştir. Dolayısıyla sendikanın amacını değiştirmesi yasal yaptırımla da karşılaşabilir. Örgütsel ekolojiye göre çevre değiştiğinde örgütlerin kolayca değiştiremeyecekleri özellikleri işte bu ana yapısal özellikleridir.

Yapısal Durağanlık: Örgütlerin ana yapısal özelliklerin değişmesinin güç olmasıdır.

İkincil Yapısal Özellik: Örgütün  hiyerarşik yapısında kaç katmanın olduğu, yöneticilerin emrinde kaç kişinin olduğu, işlevsel bölümlerin sayısı ve büyüklükleri gibi özelliklerdir. İkincil yapısal özellikler değiştirilmesi daha az dirençle karşılaşan ve bu nedenle çevresel değişimle birlikte değişmesi daha olası, dolayısıyla esnek, yapısal özelliklerdir. Örgütsel ekoloji kuramı ikincil yapısal özelliklerin kolay, ana yapısal özelliklerin ise zor değişeceğini ve bu nedenle ayıklama sürecini çevresel değişimle birlikte ana yapısal özelliklerin belirleyeceğini öne sürmektedir.

Damgalama: Örgütlerin ana yapısal özelliklerinin bu örgütlerin ortaya çıktıkları dönemdeki toplumsal koşulların izlerini taşımasıdır. Örneğin, Türkiye’de sendikalar 1947 yılında yasallaşmıştır. O yıl yürürlüğe konan ilgili yasa sendikaların hangi amaçlara hizmet edebileceklerini, nasıl yönetilmeleri gerektiğini, işçi (veya işveren) haklarını hangi yollardan koruyacaklarını ve hangi yöntemlerle işçi (veya işveren) örgütleyebileceklerini belirlemiştir. Sendikalarla ilgili bir sonraki yasal düzenleme yapılıncaya kadar kurulan sendikalar, ana yapısal özelliklerinde bu kanunun gerekliliklerini sergilemiştir. Yani onların ana yapısal özellikleri o zaman çevrelerindeki en güçlü etmen olan yasal düzenlemeler tarafından damgalanmıştır.

Örgütsel Biçim: Çok sayıda örgüt tarafından yeterince uzun bir zaman dilimi boyunca paylaşılan ana yapısal özellikler örgütsel biçimi oluşturur. Dolayısıyla, örgütsel biçimler belirli dönemlerin toplumsal koşullarını yansıtırlar.

Örgütteki kişiler arası ilişkilerin düzenlenmiş taraflarına örgütsel yapı denir. Koşul-bağımlılık kuramında örgütsel yapının boyutlarından biri biçimselleşmedir.
Biçimselleşme, sosyal konumların ve sosyal konumlar arasındaki ilişkilerin,
bu konumları işgal eden bireylerin kişisel özellik ve ilişkilerinden bağımsız
olarak açıkça belirlenme ve tanımlanma derecesidir.

Merkezileşme, karar alma yetkisinin hiyerarşinin üst basamaklarında
toplanmasıdır.