ORGANİZASYONLARDA DAVRANIŞ

Etik kavramı, herşeyden önce istenebilecek bir yaşamın araştırılması ve anlaşılmasıdır. Bütün etkinlik ve amaçların yerli yerine konulması, neyin yapılacağı ya da yapılmayacağının; neyin isteneceği ya da istenmeyeceğinin, neye sahip olunacağı ya da olunamayacağının bilinmesidir (Sayın, 1998).

Belirli bir davranışın etiğe uygun olup olmadığı, yalnızca bireylerin kişisel etik ve değerleri tarafından değil, kitle iletişim araçları, çıkar grupları ve örgütleri de içine alan toplum tarafından belirlenmektedir.

1980’lerde işletme alanında çalışan akademisyenler ve uygulayıcılar, iş etiğini bir çalışma alanı olarak kabul etmişlerdir.

İş faaliyetlerinde etik karar alma süreci felsefik, ekonomik, sosyolojik, psikolojik ve dini bakış açılarından ele alınmaktadır.

İşletmelerde karşılaştırılan etik konuları belirli başlıklar altında incelemek mümkündür (Travino ve Nelson, 2004: 195-199).
• Paydaşların Yönetimi: 19. y.y’ın sonuna gelindiğinde dünya iş yaşamında bazı kalıpların değiştiği gözlemlenmektedir. Nitekim bunlar arasında, çok ortaklı işletme yapıları, büyük ortaklıklar gibi yapılanmalar dikkati çekmektedir. İşçilerin korunması, uluslararası birtakım kurallara uyma gerekliliği gibi bazı kritik noktalarda önemli değişmeler olmuştur. Çok ortaklı işletmelerde önemli bir yere sahip olan hissedarlar, birey ya da grup düzeyinde organizasyonun kararları üzerinde önemli etkilere sahip olmayı hedeflerler.

• Yalan söylemek her zaman yanlış mıdır?
• Ben bir şey yapmak istediğimde, toplum onun yanlış olduğunu söylerse hangi yolu izleyeceğim?
• Doğru ve yanlış hakkında kurallar koyma yetkisine gerçekte kim sahiptir?
• Vicdan güvenilir bir yol gösterici midir?
• Tüm değerler göreceli değil midir?
Tüm bu sorulara cevap arandığında farklı kuramlara ulaşılmaktadır.

Faydacılık davranışsal ve kurallı faydacılık olarak ikiye ayrılır. Davranışsal faydacılar, eğer söylenen yalan kötü olmaktan çok iyi sonuçlar verecekse, yalan söylemenin doğru olduğunu savunurlar. Örneğin; bireyleri teşvik adına söylenen pembe yalanlar gibi. Davranışsal faydacılar, her zaman yapılan davranışların etkilerini dikkate aldıkları için, davranışların kendi içlerinde doğru ya da yanlış olarak ayrılabileceği görüşünü reddederler.

Ahlakçı davranış kalıbı içinde yer alan çalışan ise etik oluşumuna olumlu katkı sağlayacaktır. Ahlakçı çalışanın temel davranışları aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
• Ahlak ve yasa dışı işler yapmaz, yapılmasına karşı çıkar, yapanları affetmez.
• İşini en iyi biçimde yapar. Yapanları destekler.
• Çıkarcıların fark edilmesi için çalışmayı ödüllendirir.
• Dürüstlüğü savunur, bürokratik oyunları önlemeye çalışır.
• Açık ve dürüst iletişim kurar.
• Üstlerinin verdiği yasa ve ahlak dışı emirlere direnir.
• Kamu yönetiminin halka hizmet için var olduğu bilinciyle hareket eder.
• İmkanlarını, toplum yararı ve birey özgürlüğünü dikkate alarak kurum amaçları doğrultusunda kullanır.

Kişilik, değerler, ahlak, cinsiyet gibi bireysel faktörler etik davranışları etkiler. Belirli davranışları ödüllendirme ve güçlendirme, diğerlerini cezalandırma bireyler tarafından etik veya etik olmayan davranışları ayırt etmelerini sağlamıştır. Özellikle kadın ve erkekler örgütsel davranış doğrultusunda farklı ahlaki uyum davranışları göstermişlerdir (Gillian, 1977: 481). "İnsanlar yaşamda yönetici veya çalışanlar gibi pek çok rol oynarlar. Bu rollerini nasıl oynayacakları da kültür, örgüt ve genel çevresel faktörler tarafından şekillenir. Yapılan çalışmalar orta ve düşük seviyedeki yöneticilerin etik olmayan davranışlar konusunda baskı gördükleri gerçeğini ortaya koymuştur. Örgütün yapısından kaynaklanan etik dışı davranışları keşfeden çalışanların memnuniyetsizlik duydukları ve örgüte olan güvenlerini kaybettikleri gözlenmiştir.

Etik davranışların geliştirilmesi ve desteklenmesi konusunda çalışan yöneticiler üç alanın, önemle üzerinde durulması konusunda birleşmişlerdir (Freeman, 1991: 67). Bu alanlar;
• Örgüt kültürünün etik değerlerini yeni çalışanlara öğretmek,
• Etik yönlendirmelerde davranışları etkileyen çeşitli yolları kullanmak ve
• Örgüt kültüründeki etik davranışları kurumsallaştırmak şeklinde belirtilmektedir.

İş etiği, iş dünyasındaki davranışları yönlendiren, onlara rehberlik eden etik prensipler ve standartların toplamıdır ve işletmeler, faaliyette bulundukları her alanla ilgili etiksel kaygılara sahiptirler. 1962’de başkan John F.Kennedy tüketici haklarının korunması ile ilgili özel bir bildiri yayınlamıştır ve 1980’lerde işletme alanında çalışan akademisyenler ve uygulayıcılar, iş etiğini bir çalışma alanı olarak kabul etmişlerdir. Bununla birlikte 1960 öncesi yıllara bakıldığında işletmelere ilişkin etik sorunlar genellikle dini açıdan ele alınmıştır. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

İşletmelerde alınan kararlar üzerinde etkili olabilecek dört büyük paydaş grubundan söz edilebilir; bunlar, müşteriler ya da tüketiciler, işverenler, hissedarlar ve toplumdur. İşletmeler, tüm hissedarlarına açık ve şeffaf bir organizasyon yapısı sunmak durumundadır. Nitekim bu husus etik değerlere bağlı bir yapı oluşturmanın ve sürekliliğini sağlamanın da gereğidir. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

İş etiğinde kuramsal yaklaşımlar arasında Faydacılık, Haklar teorisi, adalet teorisi ve bencellik yaklaşımı yer almaktadır. Bununla birlikte Faydacılık, bir kimsenin faydacı rehber ışığında bir davranışın ahlaki açıdan doğru olup olmadığına karar vermede, bu davranışın etkilerini de değerlendirmesini kapsar. Örneğin; bireyleri teşvik adına söylenen pembe yalanlar gibi. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

1971’de yayınlanan kitabı “Bir Adalet Teorisi” ile politika ve etik teorilerinde oldukça büyük bir çığır açan Harvard Üniversitesi felsefe bölümünden John Rawls, ilkeler bütününü araştıran ve 20. Yüzyılın en önemli filozofları arasında sayılan bir etik teorisyenidir. Dolayısıyla doğru cevap D'dir.

Adalet teorisi, karar vericinin eşitlik, doğruluk ve tarafsızlık ilkelerini esas alacak şekilde davranmasını ve yol göstermesini savunur. Adalet temelli etik yaklaşımı savunan düşünürler, toplumun büyük bir kısmı bir davranıştan fayda elde etse de, bazı üyeler adaletsiz bir sonuçla karşılıyorlarsa, bu durumda davranışı olumlu olarak algılamamaktadırlar. Dolayısıyla E seçeneginde ileri sürelen önerme faydacılık anlayışına sahiptir ve adelet teorisiyle görüş olarak çelişmektedir. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.

Kendi menfaatlerini öncelikli tutarak davranışlarda bulunma çıkarcı davranış kalıbına; dürüstlüğü savunarak bürokratik oyunları önlemeye çalışma, kurum içerisinde açık ve dürüst iletişim kurma ve kamu yönetiminin halka hizmet için var olduğu bilinciyle hareket etme ahlakçı davranış kalıbına örnek gösterilebilir. Bununla birlikte üstünün emirlerine emir yerinde olmasa bile karşı çıkmama görevci davranış kalıbı kapsamında yer almaktadır ve etik oluşumunu olumsuz etkileyen bir durumdur. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Bencillik bireylerin kendi çıkarlarını ve beklentilerini karşılamak için etik dışı davranışlar içerisine girmeleridir. Bununla birlikte kendini haklı görme özellikle bencilliğin sorun çıkaran bir çeşididir, genellikle kibir ve kendini beğenme gibi kişilik özelliklerinden ortaya çıkar. Başkalarından çok kendi bildiklerinin doğru olduğunu düşünme eylemidir. Dolayısıyla doğru cevap B'dir.

Kültürel etkiler, örğütsel etkiler, politik, yasal ve ekonomik etkiler bireysel etkiler üzerinden etik davranışları etkilemektedir. Diğer bir ifadeyle bireysel karar vericiler etik davranı!ların merkezi durumundadır. Dolayısıyla doğru cevap A'dır.

Etik yönetiminde kullanılabilecek yöntemler arasında örgütsel standartlar ve etik Kodlar, performans ölçümü ve düzeltici faaliyetler yer almaktadır. Bununla birlikte düzeltici faaliyetler örgüt ilke ve standartlarına uyan çalışanların ödüllendirilmesi ve uymayanların cezalandırılmasını içerir. Çalışanlar örgüt standartlarına uyduklarında ikramiye terfi gibi ödüller kullanılarak motive edilebilir. Tersi bir durumda da çalışanlara kınama, yer değiştirme, işten uzaklaştırma veya işine son verme gibi cezalar verilerek etik dışı davranışlar önlenebilir. Dolayısıyla doğru cevap C'dir.

Etik yönetiminde kullanılabilecek yöntemler arasında örgütsel standartlar ve Etik Kodlar, Performans ölçümü ve Düzeltici faaliyetler yer almaktadır. Bununla birlikte bireyler/çalışanlar hangi davranışın kabul gördüğünü saptamakta zorluk çektiğinde etik kodlara başvurabilir. Etik kodlar her etik ikilemini veya sorununu çözemez, ama çalışanlara yol gösteren kurallar koyarlar. Dolayısıyla doğru cevap E'dir.