OKULÖNCESİNDE FEN KAVRAMLARI VE ETKİNLİKLER-I

 Belirli bir alanda insanlar, hayvanlar, bitkiler, mantarlar ve mikroorganizmalardan oluşan çevreye biyolojik (canlı) çevre veya ekosistem adı verilir.

 Sınırlı bir bölgedeki su, sıcaklık, ışık, toprak, rüzgâr (iklim), nem, hava gibi cansız varlıkların oluşturduğu çevreye de cansız çevre denir.

 Canlılar bulundukları çevrede tek başlarına yaşamazlar. Canlılar, hem diğer canlılarla hem de cansız varlıklarla sürekli etkileşim halindedirler. Canlıların diğer canlılarla veya cansız varlıklarla ilişki kurmasının temel nedenleri beslenme ve üreme ihtiyaçlarını karşılamak istemeleridir.

  Bir taş parçası, canlıların sahip olduğu özelliklerden hiç birine sahip olmadığı için bilim insanı tarafından cansız olarak nitelendirmektedir. Çocukların gelişim seviyesine ve öğrenme ihtiyaçlarına göre, konu hakkında daha detaylı bilgi verilebilir. Canlıların enerji elde etmek için beslendiklerini ve yaşamak içinse hava, su ve bir yaşam alanına gereksinim duyduklarını anlatılarak cansızların bu tür şeylere gereksinimleri yoktur.

 Konuyu işlemeye başlarken öğrencilere “Canlı ve cansız olmak sizce ne demek?” diye sorun ve her çocuğun cevabını almaya çalışın. Verilen cevapları çocuklarla birlikte tekrarlayın ve onları farklı görüşler bulması yönünde sürekli teşvik edin. Ardından çocuklardan çevrelerine (sınıfa ve bahçeye) bakıp nesneleri canlılar ve cansızlar diye gruplamalarını isteyebilirsiniz.

 Çocuklara bitkiler kavramını öğretirken, canlı- cansız kavramını hatırlatarak bitkilerin canlı varlıklar olduğunu yani beslendiklerini (su, hava, güneş ışınlarıyla), ürediklerini (tohumdan ya da gövdeden) ve çevresel değişime uyum gösterdiklerini (yapraklarını dökme) bir kez daha vurgulayın. Bu bölümde aşağıdaki kavramların kazandırılması öngörülmektedir: Birçok bitki çeşidi bulunur ve bu bitkilerin kendine özgü özellikleri vardır. • Birçok bitki yeni bir bitki oluşturmak için tohum üretir. • Bitkilerin büyük çoğunluğu suya, ışığa ve besine ihtiyaç duyar. • Bazı bitkiler kökten ve gövdeden büyür. • Bitkiler yönelim hareketi yapabilirler.

 Bitkinin kısımları ve görevleri kısaca şöyle açıklanabilir: • Kök: Bitkiyi toprağa bağlar ve topraktan su ve besinlerin emilimini sağlar. Bazı bitkilerde ise besin depo etme işlevi vardır. • Gövde: Bitkinin toprak üstündeki kökten yükselen kısmıdır. Kökle yapraklar arasında madde (su ve besin) iletimini ve bitkinin dik durmasını sağlar. Bitkinin yaprak, çiçek, meyve gibi diğer organlarını taşır ve yaprakları güneş ışığına yönelterek bitki için besin kaynağı üretimine de olanak verir. • Yaprak: Bitkinin yassılaşmış yeşil organıdır. Bitki için besin üretir. Ayrıca bitkinin solunum ve terleme işlevini de üstlenmiştir. • Çiçek: Çiçekli bitkilerde tohum üreterek bitkinin üremesini sağlar.

 Bu etkinliğin öğrenciye kazanımı: Bitkilerin tohum ürettiklerini ve bu tohumlardan da yeni bitkinin oluştuğunu açıklar. Farklı bitkilerin farklı tohumları olduğunu kavrar. Belirli bitkilerin tohumlarını tanır. Tohumla meyvesini birebir eşler. Çeşitliliği kavrar.

 Gerekli Malzemeler: Çeşitli meyveler (portakal, elma, limon, kavun, karpuz, şeftali, kiraz), buzdolabı poşeti ve magazinlerden kesilen meyve resimleri. Süreç: • Getirdiğiniz meyveleri çocuklarla birlikte dikkatlice kesin ve çekirdeklerini (tohum) çıkartın. • Birbirine benzeyen ve farklı olan tohumlar hakkında konuşun. • Her bir meyvenin çekirdeğini ayrı bir poşete koyun. • Sonra çocuklardan magazinlerden kesilen resimlerle bu poşetlerdeki tohumları eşleştirmelerini isteyin.

 Tartışma: Etkinlik sırasında tohumlar ve meyveler arasındaki farklılıklar hakkında sohbet edin. Bir bitkinin büyümesi için gerekli olan koşulları anlatın. Hangi çekirdeklerin yenebildiği hangilerinin yenemediği hakkında konuşun. İsterseniz çıkardığınız tohumları çocuklarla birlikte dikebilirsiniz. Aynı etkinliği sebzeleri kullanarak da yapabilirsiniz.

 Meyve ve sebzeler dalından koparılmış olsalar bile tamamen çürüyene, donana veya tüketilene kadar hala canlı organizma olarak kabul edilir. Çünkü bu bitkiler çoğunlukla canlı hücrelerden oluşmaktadır. Hala çevresel uyaranlara tepki verir. Çevresinde meydana gelen değişikliklere rağmen iç ortamını belirli pH aralıklarında dengede tutmaya çalışır (homeostasis). Örneğin meyveler uygun ısı ve sıcaklıkta olgunlaşmaya devam ederken sebzeler bünyelerinde yeterli miktarda su ve nişasta rezervine sahipse ışığın da etkisiyle büyümeye devam eder. Hatta evinizde çimlenen patatese tanık olmuşsunuzdur. Tüm hücresel aktiviteler sonlanana kadar, meyve ve sebzeler canlı kabul edilir.

 Kazanım: • Gözlemlenebilir özelliklerine göre belirli bitkilerin tohumlarını tanır ve sınıflandırır. • Tohumdan üremeyi gözlemler. • Standart olmayan nesnelerle ölçme yapar.

 Gerekli Malzemeler: Çeşitli tohumlar (fasulye, mercimek, nohut, pirinç, mısır, domates, kabak çekirdeği, kabuklu yer fıstığı, taze fasulye, limon, karpuz, kavun, şeftali, salatalık, elma, üzüm, maydanoz, marul vb.), su, geniş bir kase, cam bardak, büyüteç, pamuk ya da kâğıt havlu, saksı ve toprak. Süreç: I. Örnek Etkinlik • Getirdiğiniz tohumları çocuklarla birlikte inceleyin. Çocuklara bunlardan evlerinde olup olmadığını sorun. • Bunların bitkinin tohumu olduğunu anlatın ve tohumları fiziksel özelliklerine (büyüklük, renk, sertlik-yumuşaklık) göre karşılaştırmalarını isteyin (Domatesi ve limonu kesip içindeki çekirdekleri gösterin). • Fasulyenin bir kısmını su dolu bir kasede bir gece yumuşaması için ıslatın ve ertesi gün sınıfa geldiğinizde çocuklarla fasulyelerin sertliğini birlikte kontrol edin. Değişimi nasıl karşıladılar? • Suda şişmiş fasulyeden birini ortasından açıp, minik fasulye bitkisini ve bunun etrafındaki besin deposunu gösterin. Çocuklar bitkiyi büyüteç kullanarak da inceleyebilirler. II. Örnek Etkinlik • Cam bir bardağın dibine iki-üç kat pamuk ya da kâğıt havlu yerleştirin. • Üzerine 3-5 adet kuru fasulye yerleştirin ve en üstüne de bir parça daha pamuk koyup kapatın. • Kapattığınız pamuğu su ekleyerek nemlendirin ve oda sıcaklığında aydınlık bir yere yerleştirin. • Her gün suyunu kontrol edip gerekiyorsa su ilave edin. • Yaklaşık bir hafta sonra tohumdan filizlenen fasulye bitkisini ve gelişen kökleri gözlemleyebilirsiniz. Çimlenen bitkiyi daha sonra topraklı bir saksıya aktarabilirsiniz.

  Tartışma: Fasulye bitkisi büyürken belirli aralıklarla bu etkinliğin fotoğrafını çekebilirsiniz. Daha sonra çocuklarla tohumdan bitkiye uzanan süreci poster haline getirip, bunun hakkında konuşabilirsiniz. Her çocuk kendi bitkisini yetiştirebilir ve büyüme zamanlarını ve kullandıkları su miktarlarını filizlenme sonunda karşılaştırabilir. Gözlemin süresini uzatarak (okul dönemi boyunca) bitkinin yaşam döngüsü hakkında bilgilenmelerini sağlayabilirsiniz.

 Çocuk, hayvanları gözlemleyerek doğada yaşayan canlı varlıkların genel özellikleri hakkında bilgi sahibi olabilir. Eğer evcil bir hayvan besliyorsa bu hayvanın yaşama ve üreme alışkanlıklarını ve davranış değişikliklerini öğrenebilir. Böyle bir seçeneği yoksa dışarıda karşılaştığı hayvanları (karınca, sinek, kuş, kelebek, köpek, kedi, vb.) gözlemler ve böylelikle deneyim kazanır. Bu deneyimler çocukların, hayvansal organizmalar hakkında fikir sahibi olmalarını sağlarken, onların hayvanlara bakış açılarını, tutum ve davranışlarını da olumlu yönde etkileyecektir.

  Çocuklara kazandırılması amaçlanan kavramlar şöyle sıralanabilir: • Birçok değişik türde hayvan vardır. • Hayvanlar farklı ekosistemlerde yaşarlar. • Hayvanların bazılarının barınakları farklıdır. • Hayvanların hareketleri farklıdır.

 Bu etkinlikte kazanım: • Hayvanları yaşadıkları ekosisteme (kara ve deniz) göre sınıflar. • Çevreye göre canlı organizmalar (bitki ve hayvan) ve ortamlar arasındaki farklılıkları sıralar. • Hayvanları yaşadıkları özelleştirilmiş çevrelerde (çiftlik, yabani hayat, hayvanat bahçesi, ev, deniz, vb.) gözlemler.

 Gerekli Malzemeler: Farklı habitat (kara ve su) ve ortamlardaki (çiftlik, hayvanat bahçesi, ev, yabani hayat) hayvanlara ait görseller (resim, fotoğraf). Süreç: • Çocukları gruplara ayırın ve her gruba bu görsel materyallerden dağıtarak hayvanların hangi çevrede ve özelleştirilmiş ortamda yaşadığını sorun ve fikirlerini berberce tartışın. • Hayvanların yaşadığı iki temel ekosistem vardır: • Kara ve • Su ekosistemleri. Her iki çevrede de yaşayan hayvanlar hakkında konuşun. Ayrıca panda, kutup ayısı, penguen gibi soyu tükenen ve dinozor gibi eski çağlarda yaşamış hayvanları da tanıtın. Yaşam alanlarını tahrip ederek birçok türün soyunun tükenmesine neden olan etmenleri (plansız nüfus artışı, yapılaşma, ormanların yakılması, sulak alan tahribi, plansız avlanma) çocuklarla tartışın. • Çocuklara kara ve su organizmaları ve ekosistemleri (çevreleri) arasındaki farklılıkları sorun.

 Ekosistemler; • Kara ve • Su ekosistemleri olarak ikiye ayrılır. Kara ekosistemleri orman, çöl, çayır, mera, dağ ekosistemleri gibi daha küçük ekosistemleri barındırır. Kara ekosistemlerinde toprak solucanı, salyangoz, karınca, yılan, kemirgen ve geviş getiren hayvanlar, kaplumbağa, deve gibi hayvanlar yaşar. Su ekosistemleri, deniz (tuzlu suların) ve tatlı suların oluşturduğu çevrelerdir. Göller, yeraltı suları ve akarsular ve diğer sulak alanlar (bataklık, gölet, sazlık) tatlı su ekosistemini, denizler ve okyanuslar ise tuzlu su ekosistemini oluşturur. Bu alanlarda mikroskobik organizmalar, kurbağalar, çeşitli böcekler, çeşitli balıklar (sazan, kefal, hamsi), çeşitli kuşlar, ördek, yılan, çekirge, yunus, balina, kabuklular (karides, midye), kafadan bacaklılar (ahtapot, kalamar) gibi canlılar yaşamını sürdürmektedir.

 Çocuklar vücutlarının içinde neler olduğunu öğrenme konusunda oldukça isteklidir. Burada kazandırılması amaçlanan kavramlar: • Her birey birbirinden farklıdır. • Vücudumuzdaki organların farklı görevleri vardır. • Duyu organlarımız yoluyla çevremizi algılarız. • Güçlü ve sağlıklı olmak için dengeli beslenmeliyiz. İnsan vücudu, her birinin çok özel işlevleri olan birçok parçadan oluşmuş kompleks bir yapı sergiler. Çocukların gelişimsel düzeyleri dikkate alınarak 3-4 yaşındaki çocuklara vücudun kısımları (baş, gövde, kol ve bacak ve bunlar üzerindeki diğer organlar) ve duyu organları, 4 yaş üstü çocuklara iç organların yerleri ve temel görevleri açıklanabilir.

 Kazanım: Kendi vücudunu tanır.

Gerekli Malzemeler: Baskül, ayna, kalem. Süreç: • Çocukları tek tek tartın. Boylarını bir duvarı kullanarak ölçün ve isimleriyle bu uzunlukları işaretleyin (Yalnız çocukların kilo ve boylarını karşılaştırmamaya özen gösterin. Karşılaştırmaları iç ve dış ortamlardaki cansız nesnelerle yapmaya çalışın. Örneğin boyun ağaçtan kısa, menekşeden uzun gibi). • Çocukların aynaya bakarak kendilerini tanımlamalarını isteyin. Kendinizi tanımlayarak onlara model olun. Her bir çocuğun tanımlamalarını not edin.

 Çevremizi gözlemlemek ve algılamak için beş duyumuzu kullanırız: Görme, dokunma, koklama, duyma ve tatma. Bu duyuların içinde en çok kullanılanı görmedir. Görmeyen bir kişinin dokunma ve duyma duyuları güçlenmiştir. Duyularımızın algısal fonksiyonlarını daha iyi anlamak için duyu organlarını geçici bir süre devre dışı bırakabilecek etkinler tasarlayabilirsiniz.

 Görme etkinliği: • Tüm sınıfla birlikte dışarı çıkın. Çocuklardan sessizce yürürken çevrelerini gözlemlemelerini isteyin. Yürüyüşten sonra çocuklara dışarıda gördüklerini çizdirin. • Çocuğun gözünü bağlayın ve eline farklı nesneler vererek tanımasını isteyin. Sonra gözlerini açarak beraber neler yaptığını değerlendirin. • Çocuğun gözünü bağlayın. Diğer çocuklar sınıfın farklı yerlerine dağılsınlar. Gözü bağlı arkadaşlarına sırayla ‘buradayım’ diye seslensinler. Bakalım çocuk sesin nereden geldiğini hemen algılıyor mu? Aynı etkinliği göz bandını çıkarttıktan sonra tekrarlayın. İki deneme arasında fark olup olmadığını çocukla ve sınıfla tartışın. Çocuklara ayna vererek gözlerini incelemelerini isteyin. Çocuklara ‘Göz bebekleri hareketli mi, sabit mi? Göz kapağı niye var? Gözlerinizi kırpmadan bakmaya çalıştığınızda neler hissediyorsunuz? Bazı kişiler gözlük takıyor, neden?’ şeklinde sorular yöneltin. • Çocuklardan göz bandı takarak sınıfta dolaşmalarını isteyin. Arada bir durdurup ‘nerede olduğunu’ ve ‘bunu nasıl anladığını’ sorun. Çocuklara empati yaparak engelli bireyleri anlamaları sağlanmalıdır.

 Duyma Etkinliği: • Çocukları dışarı çıkartın ve bir yerde 30 saniye sessiz oturmalarını sağlayın. Daha sonra neler duyduklarını tartışın. • Sadece ağzınızı oynatarak fakat ses çıkarmadan çocuklara bir şeyler anlatın. 2-3 dakika boyunca çocuklarla bu şekilde iletişim kurmaya çalışın. Bu süreci çocuklarla birlikte değerlendirin. Çocuklara empati yaparak işitme engelli bireyleri anlamaları sağlanmalıdır.

 Koklama Etkinliği: • Kavanozların dışını siyah kâğıtla kaplayın. İçlerine farklı yiyecekler koyun ve çocukların teker teker gözlerini bantla kapatıp bunları koklamalarını ve içlerindeki yiyecekleri tahmin etmelerini isteyin.

 Tatma Etkinliği: • Tatma partisi hazırlayın. Çocuklara tatlı, ekşi, tuzlu, baharatlı ve şekersiz yiyeceklerin olduğu bir çalışma kağıdı dağıtın. Daha sonra partiniz için getirdiğiniz yiyecekleri tattırın. Yiyeceklerden aldıkları tatlara göre partideki yiyecekleri, resimlerdeki yiyeceklerle eşlemelerini isteyin. • Çocuğun gözlerini bağlayın ve burunu tıkamasını isteyin. Bu şekilde verdiğiniz iki içecekten birer yudum tatmasını isteyin. İçecekleri tahmin edebildi mi? şimdi aynı deneyi burnunu kapamadan tekrar etmesini isteyin. Şimdi ne içtiğini tahmin edebildi mi? Dilimiz bize sadece bu iki içeceğin de tadının aynı olduğunu (tatlı) söyleyecektir. Ama ne tattığınızı ayırt etmenize tam olarak yardımcı olamaz.

 Dokunma Etkinliği: • Ayakkabı kutusunun içine getirdiğiniz değişik nesneleri yerleştirin ve üzerini koyu bir örtüyle kapatın. Çocuklardan nesneleri pürüzlü- pürüzsüz, yumuşak-sert ve büyük-küçük şeklinde karşılaştırmalarını ve dokundukları nesnenin ne olduğunu bulmalarını isteyin. • Bir çocuğa gözü bağlandıktan sonra iki tane sivri uçlu kalemle vücudunun farklı yerlerine hafifçe dokunacağınızı söyleyin. Ve bu dokunuşlarda bazen bir bazen de iki kalemle birden dokunacağınızı belirtin. Ancak siz her seferinde kalemlerin ikisini birden batırın ve bunu ona söylemeyin. Kalemlerin uçlarını aynı hizada tutmaya özen gösterin. Çocuğun gözünü bağlayın. Kalemleri avucunun içine, koluna, parmak ucuna, beline, bacağına, alt veya üst dudağına, ensesine batırın ve her seferde kaç kalemle bu işlemi yaptığınızı sorun. Tahminleri not edin. Çocuğun gözlerini açın ve sınıftaki diğer çocuklarla birlikte ne kadar doğru cevap verdiğini değerlendirin.

 Güçlü ve sağlıklı bir vücuda sahip olabilmemiz için besleyici gıdalara gereksinim duyarız. Besinler ve beslenme ile ilgili bilgiler bu düzeyde, çocukların anlayacağı şekilde, farklı etkinliklerle anlatılmalıdır.

 Besin Piramidi Kazanımı: • Besin gruplarını tanır ve sınıflar. • Farklı besinlerin vücudumuza faydalarını kavrar.

 Gerekli Malzemeler: Altı adet karton kutu: 1 adet büyük boy, 4 adet orta boy ve 1 adet küçük boy. Çeşitli besin gruplarına ilişkin resimler ve tüm bu resimlerdeki besinlerin içinde bulunduğu boş ambalaj kutuları (süt kutusu ya da şişesi, tereyağı kabı, vb.). Besin piramidi posteri (S:195, Şekil 8.8). Süreç: • En büyük kutuyu Ekmek ve Tahıl Grubu; dört adet orta boy kutuyu sırayla Sebze Grubu, Meyve Grubu, Süt Grubu ve Et Grubu ve en küçük kutuyu Tatlı Grubu olarak etiketleyin (etiketlemek amacıyla bu gruba giren yiyeceklerden birinin resmini kullanabilirsiniz) • Bu kutuları, çeşitli yiyeceklere ait çok sayıda resmi ve bu resimlere ilişkin boş kapları sınıfın ortasındaki bir masaya koyun. • Çocuklardan bu masaya gidip belirli yiyeceklerden almalarını ve kutuları kullanarak bu yiyecekleri sınıflamalarını isteyin. Tek tek çocukları çağırın ve bir yiyecek resmi ya da bir boş yiyecek kabını seçmesini ve ilgili kutuya yerleştirmesini isteyin. Eğer çocuk yiyeceği ya da kabını doğru kutuya koyarsa bu besin grubu hakkında çocuklarla sohbet edin.

 Çocuklara farklı etkinlikler ve anlatımlarla; su, hava, gürültü ve görüntü kirliliği, yeşil alanların azalması, iklim değişikliği ve biyolojik çeşitliliğin yok olma tehdidi altında olması, ozon tabakasının incelmesi, erozyon, çölleşme ve kuraklık gibi sorunlar hakkında temel düzeyde bilgiler vererek tüm bunların Dünya’mızı nasıl olumsuz etkilediği açıklanmalıdır. Çevre bilgisi ve bilinci geliştirmek için aşağıdaki konuları çocuklarla paylaşılıp ve uygulanmaya çalışılmalıdır. • Pet şişe, metal kutu, plastik kaplar ve poşetler gibi materyallerin doğada yok olması için çok uzun zaman gerektiğini; kâğıt, cam gibi maddeler ile geri kazanılmış ürünlerin diğerlerinin aksine daha kısa sürede yok olduğunu anlatın. • Sınıfınızda çocukların sıklıkla kullandığı tabak, bardak gibi malzemelerin plastik olanları yerine kâğıt, cam ya da porselen olanlarını tercih edin. • Etkinliklerde amacına uygunsa yine plastik malzemelerin yerine kâğıt ve cam olanları kullanmaya özen gösterin. • Çocuklardan kullan-at piller yerine doldurulabilir pilleri tercih etmelerini isteyin. • Ozon tabakasına zarar veren spreylerden bahsedin ve ebeveynlerini de bilgilendirmeleri konusunda cesaretlendirin. • Evde çevre dostu deterjanları kullanmaları yönünde ailelerini teşvik etmelerini isteyin. • Evdeki atıklar (çöp) toplanırken geri dönüşüm için cam, kâğıt ve plastiklerin ayrılmasının gerekliliğini vurgulayın. • Kullanmış olan kâğıtların arka yüzlerini not almak ve resim yapmak için kullanabileceklerini hatırlatın.