UZAY VE DÜNYAMIZ

 Evren ise, bu sonsuz ortamda bulunan Dünya'mız da dahil, tüm madde ve enerji biçimlerini içeren bütünün adıdır.

 Dünya dışında kalan tüm evren de uzay olarak adlandırılır. Uzay, Dünya ve atmosferi dışında evrenin geri kalan kısmına verilen addır.

 Gökyüzünün mavi görünmesinin nedeni, atmosferin ışığın içindeki kırmızı, sarı, yeşil ışığı değil de mavi ışığı saçılmaya uğratmasıdır.

 Füzyon, çok yüksek sıcaklıklarda hafif elementlerin atom çekirdeklerinin kaynaşarak daha ağır elementlerin çekirdeklerini oluşturmaları ve bunun sonucunda enerji açığa çıkması olayıdır.

 Gökada; Gaz, toz, plazma ve milyonlarca yıldızdan oluşan dev sistemlere verilen isimdir. Tipik bir gökada 10 milyondan bir trilyona kadar yıldız barındırır. Gökadadaki yıldızların hepsi gökadanın çekim merkezini çevreleyen yörüngelerde dönerler.

 Işık yılı; bir uzunluk ölçüsüdür. Bir saniyede 300 bin kilometre yol alan ışığın bir yılda almış olduğu yolun uzunluğudur.

  Bulutsular yıldızlar arası boşluklarda yer alan, bulutu andıran gök cisimleridir.

 Kütleleri Güneş kütlesinin 7 katından daha küçük olan yıldızlar, evrimleşme süreçlerinde biriktirdikleri ısıyı kullanarak parlayan birer yıldız olarak beyaz cüce adını alırlar.

 Milyarlarca sene süren nükleer reaksiyonlar sonucu enerjisini tüketmeye başlayan yıldızın hacminde büyük bir genişleme görülür. Bu yıldızlar Güneş'in çapından 100 kat daha büyük çapa sahip olur. Evrimleşme süreçlerinde hidrojen yakıtını bitirip, 10 milyon yılda yalnızca helyum atomlarından oluşan yıldızların, evrimlerinin bu dönemindeki hallerine kırmızı dev adı verilir. Kırmızı devlerin çok büyük olanlarına da süper kırmızı devler adı verilir.

 Kütlesi Güneş kütlesinden 15 kat büyük olan yıldızlar, sırasıyla süper kırmızı dev, sonra yarıçapı 1 km, yoğunluğu 1cm3'de 1 milyar ton olan nötron yıldızına dönüşürler. Oluşan nötron yıldızının çekirdeğinin çökmesi sonucunda, yıldızın bir kısmı dışarıya doğru şiddetle patlar. Buna süpernova denir. Bir süpernovanın parlaklığı, Güneş'in parlaklığının 1 milyon katına çıkabilir.

 Adları bazı kaynaklarda mavi dev olarak da geçen kuasarlar, ortalama büyüklükleri güneş sistemimiz kadar olan, evrenin en büyük kütleli yıldızlarıdır.

 Karadeliklerin, çok büyük kütleli yıldızların çökmesiyle oluştuğuna inanılmaktadır. Çoğu karadeliğin aşağı yukarı aynı boyutlarda olup, birkaç kilometrelik çapları olduğu ve çok daha büyük karadeliklerin ise galaksilerin merkezlerinde yer aldığı düşünülmektedir. Karadeliklerin yoğunluğunun 1021g/cm3 olduğu hesaplanmaktadır (Kara-deliğin iri bir fındık büyüklüğündeki kısmının kütlesi milyar kere milyar kilogram gelir).

 Üç madde halinde toplanan Kepler Yasaları şöyle ifade edilebilir: • Kepler'in Birinci Yasası: Her bir gezegen, odaklarından birinde Güneş bulunan farklı elips yörüngelerde hareket eder. • Kepler'in İkinci Yasası: Gezegeni Güneş'e birleştiren doğru parçası, eşit zaman aralıklarında eşit alanlar süpürür. • Kepler'in Üçüncü Yasası: Her gezegenin Güneşe olan ortalama uzaklığının kübünün (R3 ), o gezegenin Güneş etrafındaki bir tam dolanım süresinin karesine (T2 ) oranı sabittir (R3 /T2 =sabit).

 Sir Isaac Newton, fizik ve matematik alanında büyük buluşlara imzasını atmış İngiliz bilim adamı. Newton hareket olayının kuvvete bağlı olarak nasıl açıklanacağını, gezegenlerin ve gök cisimlerinin hareketlerinin hangi kurallara uyduğunu, ayrıca beyaz ışığın yedi rengin bileşimi olduğunu bulmuştur. Newton'un matematik bilimine katkısı en az fiziğe yapmış olduğu katkıları kadar büyüktür.

 Newton’un Evrensel Kütle Çekimi Yasası şöyle ifade edilebilir: Aralarında belirli bir mesafe bulunan iki cisim birbirlerini kütleleriyle doğru orantılı, aralarındaki mesafenin karesiyle ters orantılı büyüklüğe sahip bir kuvvetle çeker. Buna göre aralarında r mesafesi bulunan m1 ve m2 kütleleri arasındaki çekim kuvvetinin büyüklüğü şöyle ifade edilecektir: F = G (m1. m2/r2 )  Buradaki G kütle çekimi sabiti adını alan bir sabittir. Newton’un kütle çekimi yasasına göre iki cisim arasındaki uzaklık iki katına çıkarsa aralarındaki çekim kuvveti dörtte birine, üç katına çıkarsa dokuzda birine düşer.

 Güneş sisteminin merkezindeki Güneş'le birlikte, içlerinden biri Dünya'mız olan dokuz gezegenle bunların uyduları, astroit adını verdiğimiz küçük gezegenler, kuyruklu yıldızlar ve meteorlar Güneş Sistemi'ni oluşturur. Güneş Sistemi'nin merkezinde Güneş bulunur. Kuyruklu yıldızlar, gaz ve toz bulutundan oluşan, kuyruk şeklinde bir kısmı bulunan cisimlerdir. Kuyruklu yıldızlar gerçekte birer yıldız olmayıp Güneş'ten aldığı ışığı yansıtır. Gezegenler Güneş etrafında elips yörüngelerde dolanırlar. Güneş'e en yakın gezegen Merkür, en uzak gezegen Plüton'dur. Gezegenleri Güneş'e en yakın olandan en uzak olana doğru şöyle sıralayabiliriz: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton. Bu gezegenlerin en küçüğü Merkür, en büyüğü ise Jüpiter'dir.

 Dünya'mız kendi ekseni etrafında 24 saatte döner. Dünya'mızın bu hareketi sonucu gündüz ve gece olayları oluşur. Bu olay tıpkı karanlık bir odada bulunan bir topun bir el feneriyle aydınlatılması sonucu topun fenere bakan yüzünün aydınlık, arka yüzünün ise karanlık olmasına benzer. Eğer topu döndürürseniz topun aydınlık ve karanlık olan kısımları dönmeyle birlikte değişir. Dünya'mız kendi ekseni etrafında dönerken Güneş'e bakan yüzü aydınlık yani gündüz, diğer yüzü ise karanlık yani gece olur.

 Dünya'mız kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş etrafında da döner. Dünya'mız bu dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu süreye 1 yıl denir. Dünya'mızın bu hareketi sırasında dönme ekseni, Güneş etrafında izlediği yörünge düzlemine dik değildir. Dünya'mızın dönme ekseni, Güneş etrafındaki dönme düzlemine dik doğrultuyla 23,5 derecelik açı yapmaktadır (Şekil 4.3). Bundan dolayı bir yıl boyunca gece ve gündüz süreleri aynı kalmaz, yılın değişik zamanlarında Dünya'nın Güneş'ten aldığı ısı ve ışık enerjisi değişir. İşte bu durum mevsimlerin oluşmasını sağlar.

 Ülkemizin de yer aldığı kuzey yarım kürede, mevsimlerin başlayış ve bitiş tarihleri şöyledir: • Sonbahar: 23 Eylül-21 Aralık • Kış: 21 Aralık-21 Mart • İlkbahar: 21 Mart-21 Haziran • Yaz: 21 Haziran 23 Eylül

 Kışın bitiş, ilkbaharın başlangıç günü olan 21 Mart günüyle, yazın bitiş, sonbaharın başlangıç günü olan 23 Eylül gününde Güneş ışınları Dünya'mıza ekvator düzlemine paralel olarak gelir. Bunun sonucu olarak bu iki günde gündüz ve gece süreleri eşit olur. Bu duruma ekinoks denir.

 Ay Dünya'mızın uydusudur ve Dünya'mız etrafında döner. Ay kendi yörüngesinde dönerken yılda iki kez Dünya'mızın gölgesine girer. Bu durumda Güneş'ten aldığı ışığı kısmen veya tamamen kaybeden Ay'ın bir kısmı veya tamamı Dünya'dan görülmez. Buna Ay tutulması denir. Bazı yıllar Ay tutulması üç kez gözlenirken bazı yıllar ise hiç gözlenmez. Ay tutulması duruma göre 40 dakika ile 60 dakika arasında değişen bir sürede gözlenir.

 Dünya'mızın uydusu Ay, yörüngesinde dönerken Dünya ile Güneşin arasına girdiği zaman, Güneş tutulması adını verdiğimiz doğa olayı meydana gelir. Bu durumda Ay'ın gölgesi Dünya'mız üzerine düştüğü için bu kısım karanlık olur ve bu bölgeden bakanlar, Güneş'in bir kısmını göremezler. Güneş tutulması; • Tam, • Halkalı ve • Parçalı olmak üzere üç türlü meydana gelmektedir.

 Dünya'mız kutuplardan basık olan yaklaşık bir küre biçimindedir. Dünyamız, etrafını saran bir hava tabakası (atmosfer), yüzeyinin %75'ini kaplayan su tabakası (hidrosfer), su bulunmayan yerler ile suyun altını kapsayan yerkabuğu (litosfer), yerkabuğunun altında bulunan ateş küre (magma) ile en içte bulunan çekirdekten oluşmuştur. Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ile yapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre'ye ait bilgilerin çoğu, sismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluşan doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların, farklı yapılardaki katmanlarda farklı davrandıkları biliniyor. Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre'nin içyapısı anlaşılabiliyor.

 Ozon, 3 oksijen atomundan oluşan molekül yapısına sahip zehirli, renksiz bir gazdır. Atmosferin üst katmanlarında yer alan bu gaz, Dünya'yı güneşten gelen morötesi radyasyona karşı korumasına karşın canlılar için çok tehlikelidir. Maruz kalındığında gözleri, burnu ve boğazı tahriş ederek solunum sistemini tahrip eder.

 Bulutlardan yeryüzüne su damlalarının düşmesi ile oluşan bir doğa olayıdır. Yağmur damlalarının bir kısmı düşme esnasında kuru havadan geçerken buharlaştığı için yüzeye ulaşmaz. Yağmurdan sonra bazen güneş ışınlarının yağmur damlaları ve sis tanecikleri tarafından kırılması, yansıtılması ve dağıtılması ile gökkuşağı adını verdiğimiz doğa olayı meydana gelir. Büyük damlaların meydana getirdiği kuşaklar en parlak ve renk ayrılması en belirgin olanlarıdır. Küçük yağmur damlalarının meydana getirdiği kuşaklar ise daha zayıf ve daha geniş olur.

 Kristalleşmiş buz biçiminde gerçekleşen bir yağış türüdür. Bu yağış türü genellikle hava sıcaklığı -4°C ve - 20°C arasındayken olur. Kar kristalleri birbirine benzemeyen altı köşeli bir yapıya sahiptir. Kar, yeryüzü ve yeraltı su rezervlerinin ana kaynağıdır. Ayrıca karın, toprağı koruma, nemli tutma ve tarıma elverişli hale getirme konusunda önemi büyüktür.

 Havadaki su buharının soğuk yüzey veya cisim üzerinde yoğunlaşarak katı hale geçmesidir. Yani kırağı, zeminler üzerindeki yoğunlaşmanın su şeklinde değil de buz kristalleri şeklinde olmasıdır. Kırağının oluşabilmesi için mevsimin kış, havanın açık, durgun ve soğuk olması gerekir. Bu olay Türkiye'de kış mevsiminin başlarında görülür.

 Bulutlar iç sürtünmeler yoluyla elektriklenir. Elektriklenmiş bir bulut, Yeryüzü'nün kendine bakan kısmını etkileyerek, kendininkine zıt elektrik yüküyle yükler. Bulutlar ve yeryüzü üzerinde yeteri kadar elektrik yükünün birikmesi sonucunda, zıt yüklü iki bulut arasında veya bulutla yeryüzü arasında elektrik boşalması olur. Bulutla bulut arasında olan elektriksel boşalma-ya şimşek, bulutla yeryüzü arasındaki elektrik boşalmasına ise yıldırım denir.

 Yeryüzünün dörtte birini kaplayan su kürenin altında da devam eden, kayalar ve topraktan oluşmuş, bazen taş küre olarak da adlandırılan kısım yer alır. Yerkabuğu, dağların bulunduğu yerlerde daha kalın, denizlerin altında daha incedir. Yerkabuğunun ortalama kalınlığının 35 km olduğu kabul edilmektedir. Derin deniz diplerinde yerkabuğunun kalınlığı 8-10km'ye kadar düşebilmektedir.

Kayaçlar oluşum şekillerine göre; • Püskürük kayaçlar, • Tortul kayaçlar ve • Metamorfik kayaçlar olmak üzere üç grupta toplanabilir.

 Magmanın, yerkabuğunun farklı derinliklerine girerek, burada yavaş yavaş soğumasıyla veya volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkarak daha hızlı bir şekilde soğumasıyla püskürük kayaçlar oluşur. Püskürük kayaçlara örnek olarak alçıtaşı, arduvaz, traverten, kalker, dolamit ve tebeşiri sayabiliriz.

 Yeryüzünü oluşturan kayaçlar; akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntılar gibi dış etkilerle ufalanır. Ufalanan bu kayaçlar akarsularla taşınarak nehir, göl ve deniz tabanları ile çukur alanlarda tabakalar hâlinde birikir. Bu tabakalar zaman içinde sıkışarak basıncın etkisiyle tortul kayaçları oluşturur. Tortul kayaçların en önemli özellikleri, oluştukları döneme ait bitki ve hayvan kalıntılarını (fosil) içlerinde barındırmalarıdır. Tortul kayaçlara örnek olarak granit, volkanit, siyenit, bazalt ve andeziti gösterebiliriz.

 Metamorfik kayaçlar, bir kayacın sıcaklık ve basıncın etkisi ile bir başka kayaca dönüşmüş halidir. Örneğin granit gnaysa, kalker ise mermere dönüşür. Mermerler, gnays, mikaşist ve serpantin metamorfik kayaç sınıfına giren kayaçlardır.

 Çekirdek; Ateş Kürenin altında, Dünya'mızın merkezinde bulunan, yaklaşık olarak 3500 km yarıçapında olan kısımdır. Demir, nikel gibi ağır metallerin bulunduğu bu bölgenin sıcaklığının 45000 °C dolaylarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu sıcaklık demir, nikel gibi metallerin kaynama sıcaklıklarının çok üstündedir. Bu yüzden çekirdekteki maddelerin buhar (gaz) hâlinde bulunması gerekir. Fakat bilim adamları çok büyük bir basınç altındaki çekirdeğin gaz ve sıvı hâlde bulunamayacağı için katı halde bulunacağını tahmin etmektedirler.

 Atmosfer'deki gazlar gelen Güneş ışınımına karşı geçirgen fakat geri salınan uzun dalgalı yer ışınımına karşı çok daha az geçirgendir. Bu nedenle Yerküre'nin beklenenden daha fazla ısınmasını sağlayan ve ısı dengesini bozan bu süreç sera etkisi olarak adlandırılmaktadır.

Bir takım doğal nedenlerin etkisi ve insanların çeşitli aktiviteleri nedenleriyle atmosfere verilen gazların sera etkisi yaratması sonucu dünya atmosferi ve denizlerinin ortalama sıcaklıklarının artmasına küresel ısınma adı verilmektedir.

 İlk olarak 1920'lerde sülfürdioksidi soğutucu bir gaz gibi kullanmak için geliştirildi. Zehirleyici ve yanıcı olmamaları, kararlı doğası, ısıyı emme etkinlikleri onları 20. yüzyılda özellikle soğutucu alanında bir numaralı seçenek yaptı. Soğutucular, araba klimaları, köpük ürünleri, yalıtım maddeleri, elektronik aletleri ve mikroçipleri temizlemek için çözücü, steril gaz karışımlarında bir bileşim maddesi, sprey kutularında ileri doğru itici vb. gibi pek çok alanda kullanılmaktadır. Her yıl yaklaşık 800.000 ton kloroflorokarbon atmosfere salıverilmektedir.

 Küresel ısınmanın nedenleri; • Doğal nedenler ve • Yapay nedenler olmak üzere iki gruba ayrılabilir.

 Küresel ısınmanın doğal nedenleri; • Güneşin etkisi, • Dünyanın presizyon etkisi ve • El Nino etkisi olmak üzere üçe ayrılır.

Güneş'in parlaklığı yüzyıllık süreçler içinde değişmekte ve Güneş lekeleri hareket etmektedir. Bunun sonucu olarak Güneş'ten gelen radyasyon oranı değişmekte ve bu da küresel sıcaklık artışına neden olmaktadır. Güneş'ten gelen ultraviyole ışınım aynı zamanda atmosferin tamamını etkileyen ozon tabakası üzerinde değişikliğe yol açmaktadır.

 Doğal nedenlerin ikincisi, Dünya'nın Güneş çevresindeki yörüngesinin her doksan beş bin yılda biraz daha basıklaşması, her kırk-bir bin yılda Dünya'nın ekseninde doğrusal bir kayma olması ve her yirmi üç bin yılda dairesel bir sapma yapmasıdır. Bu yüzden Dünya'nın bu hareketlerinden dolayı zaman zaman soğuk dönemler yaşadığını ve bu soğuk dönemler içindeyse yüz bin yıllık periyotlarda on bin yıl süreyle sıcak dönemler geçirdiği düşünülmektedir.

 Üçüncü doğal neden El Nino'nun etkisidir. El Nino, Pasifik Okyanusu'nda atmosfer ile okyanus suyunun etkileşmesi sonucu her yedi yılda iki kez meydana gelen, oluşturduğu farklı büyüklükteki iklimsel değişikliklerle bütün Dünya'yı etkileyen bir doğa olayıdır. El Nino hareketi, 1990-1998 yıllarında tropikal doğu Pasifik Okyanusu'nda deniz yüzeyi sıcaklıklarının normalden 2 °C ila 5 °C daha yüksek olmasına neden olmuştur. 1998'deki çok kuvvetli El Nino, o yılın küresel ısınmasına katkıda bulunan ana etmen olarak değerlendirilmiştir.

 "Güney Salınımı Sıcak Olayı" olarak tanımlanan doğa olayıdır. Etkisini en çok gösterdiği Güney Amerika'ın batısında yer alan Ekvator ve Peru kıyılarıdır.

  • Dünya daha sıcak bir yer olacak. • Yağmur ormanları çöl olacak, canlı türleri yok olacak. • Su sıkıntısı başlayacak, milyonlarca kişi su sıkıntısı çekecek. • Denizler yükselecek, mercan kayalıkları yok olacak ve gezegendeki canlı türlerinin yüzde 30'u yok olma tehlikesiyle karışılacak. • Dünyanın yiyecek stokları tükenecek. • Yüz milyonlarca insan uygun iklim koşullarında yaşamak umuduyla göç yollarına düşecek.

 Küresel ısınmanın Türkiye üzerindeki etkilerine ilişkin öngörüler şöyle sıralanabilir: • Eldeki verilere göre küresel ısınma aynı şekilde devam ederse, yaz aylarında Türkiye'nin batısında sıcaklıklar 5 ila 6 derece, Orta ve Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ise 3 ila 4 derece yükselecek. • Sıcaklık artışı yağış rejimlerinde değişime neden olacak, bu da fırtınaların artmasına, sıcak hava dalgaları yüzünden tarımsal ürün rekoltesinde düşüş yaşanmasına sebep olacak. • Kış aylarında da sıcaklıklar 2 ila 3 derece yükselecek. • Senaryoya göre, 2070 yılında Karadeniz Bölgesi'nde yağışlar %10 ila %20'lik artış gösterecek, güneyde ise yüzde %30'a kadar azalacak. • Kar derinliğinde yani kar-su eşdeğerinde, Doğu Anadolu Bölgesi'nin yüksek bölümlerinde ve Karadeniz dağlarının doğusunda kalan bölümde 20 santimetreye ulaşan azalmalar olacak. Bu da Fırat ve Dicle sularında azalma anlamına gelecek. • Türkiye'yi ayakta tutan ekosistemlerde ciddi sorunlar olacak. Böceğiyle, merasıyla, kurduyla, hayvanıyla canlılar etkilenecek, bir sürü canlı yok olacak.

  Başlıca kirlilik çeşitleri; • Hava kirliliği, • Su kirliliği, • Toprak kirliliği,  • Gürültü kirliliği ve • Radyoaktif kirlilik olarak sıralanabilir.

 Hava kirliliğini kaynaklarına göre; • Isınmadan kaynaklanan hava kirliliği, • Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği, • Motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliği olmak üzere üç guruba ayırabiliriz. Ülkemizde gerek sanayide gerekse ısınma amaçlı kükürt oranı yüksek ve düşük kalorili kömürlerin kullanılıyor olması ve doğru yakma tekniklerinin uygulanmaması hava kirliliğine yol açmaktadır. Öte yandan sanayi tesislerinin kuruluşunda çevre korunması açısından gerekli önlemlerin alınmaması, doğru yer seçimi yapılmaması, ileri teknolojilerin kullanılmaması ve buralarda düşük kaliteli, kükürt oranı yüksek yakıtların kullanılması ve bunların yanı sıra taşıt araçları hava kirliliğine sebep olmaktadır.

 Su kirliliği, zararlı maddelerin suyun niteliğini bozacak miktarda suya karışma olayıdır. Su kirliliğini meydana getiren başlıca kaynaklar; endüstri kuruluşları, termik santraller, konutlar, gübreler, tarımsal mücadele ilaçları ve toprak erozyonu gibi süreçler ve maddelerdir.

 Toprağın özelliklerini bozarak verim gücünü düşürecek her türlü olaylar toprak kirliliği olarak nitelenir. Toprak kirlenmesi, hava ve suları kirleten maddeler tarafından meydana gelir. Çöp yığınlarından toprağa sızan sular, kirli sulama suları, gübre çözeltileri, radyoaktif maddeler, uçucu küller ve asit yağmurları toprağı kirleten etkenlerdir. Bu kaynaklardan toprağa karışan maddeler toprağın reaksiyonunu etkileyerek besin maddesi dengesini bozar, bitkisel ve hayvansal toprak canlılarını zarara uğratır. Toprak kirliliğini önlemek için çok çeşitli teknik, ekolojik ve hukuksal önlemlerin alınması gerekir.

  İnsanlarda sağlığına geçici veya sürekli olarak zarar veren sesler, gürültü kirliliği olarak adlandırılır. Gürültü insanların sinir sistemlerinden, kan dolaşım sistemlerine ve kas gerilimlerine kadar çok çeşitli zararlar meydana getirir. Gürültü kirliliği oluşturan başlıca kaynaklar; ulaşım araçları, sanayi kuruluşları, sosyal donatım, eğlence araçlarıdır.

 26 Nisan 1986'da Ukrayna'nın Çernobil şehrinde meydana gelen ve kanserojen etkileri Rusya, Ukrayna, Avrupa ülkeleri ve Türkiye'nin de dahil olduğu geniş alanda bugün de hissedilen büyük bir felaket yaşanmıştır. Öte yandan nükleer reaktörlerin parçaları ve atıkları büyük sorun oluşturmaktadır. Kimi parçalar, yüzlerce hatta binlerce yıl boyunca radyoaktif kalabilmekte ve çevreye zarar verebilmektedir.

  Enerjinin elektromanyetik parçacıklar veya dalgalar şeklinde yayılmasına denir.