OKULÖNCESİNDE FEN KAVRAMLARI VE ETKİNLİKLER-3

 İlgili kavramlar şöyle sıralanabilir: • Maddenin Özellikleri, • Maddenin Halleri, • Maddedeki Değişimler, • Karışımlar, • Asit ve Bazlar.

 İlgili kavramlar şöyle sıralanabilir: • Hava, • Su, • İklim, • Gökyüzü ve Yeryüzü.

 Bilimsel süreç ve uygulama becerileri; zihin alışkanlıkları, tanımlama, karşılaştırma, eşleme, sınıflama, sıralama becerileri ve gözlemden oluşmaktadır. Zihin alışkanları ise şunları içerir: • Soru sorma, • Miktar belirtmede sayıları kullanma, • Ölçme ve inceleme araçları kullanma, • Tahmin ve çıkarım yapma, • Parça/bütün ilişkisini adlandırma, • Test etme ve yorumlama.

 İlgili beceriler şöyle sıralanabilir: • Bilimsel merak, • Bilimsel anlayış, • Sorumluluk paylaşımı, • Konsantrasyon ve hafıza, • Bilimsel dil kullanımı, • Rasyonel düşünme, • Algılama, • Yaratıcılık, • Artistik düşünme.

 Madde, boşlukta yer kaplayan (hacim), kütlesi ve eylemsizliği olan tanecikli yapılar olarak adlandırılır. Kütle, hacim ve eylemsizlik gibi özellikler tüm maddelerin ortak özelliğidir. Öte yandan, renk, koku, tat, şekil, özkütle (yoğunluk), erime noktası, kaynama noktası, çözünürlük, iletkenlik, özısı ve genleşme gibi özellikler maddeden maddeye değişiklik gösteren maddenin ayırt edici özellikleridir. Bu kavramların bazıları soyut düşünme yetisi ile standart ölçü birimlerini kullanma ya da özel ölçme araçlarını kullanma becerileri gerektirmektedir.

 Süreç: • Kabın 1/4'ne balı (şurubu) dikkatlice koyun. • Üzerine aynı miktarda bitkisel yağı yavaşça dökün. • Aynı miktarda suya önce mavi gıda boyası katın ve rengini değiştirin. Şimdi mevcut karışıma suyu ekleyin. • Bu üç sıvı kapta nasıl bir sıralama ile duruyorlar? En üstte yağ, sonra su ve en altta şurup ayrı bir tabaka olarak sıralanmış mı? Peki neden? Evet yoğunluk! • Şimdi getirdiğiniz nesneleri, sırayla bu karışımın içine bırakın ve sonuçları gözlemleyin. Hangi nesneler yüzüyor, hangileri battı ve hangi tabakada kaldılar?

 Maddenin faz durumu maddenin mevcut halini ifade eder. Günümüzde maddenin yaklaşık 16 hali tanımlanmıştır. Bunlar klasik hallerden katı, sıvı ve gaz dışında; • Plazma, • Sıvı kristal, • Dejenere madde, • Manyetik düzenli, • Süper akışkan, • Sicimsi sıvı, • Kuark-gluon, • Süper iletken, • Bose-Einstein yoğunlaşması, • Süper cam, • Süper katı, • Rydberg molekülü, • Amotf katıdır. Doğada katı, sıvı ve gaz halinde bulunan maddelerin ısı alarak veya vererek hal durumunun değişmesine hal değiştirme adı verilir.

 Süreç: • Buz kalıbının her bir gözüne seçtiğiniz nesnelerden bir miktar koyun ve buzdolabının derin dondurucusuna yerleştirin. • Yaklaşık 3 saat sonra buz kalıbını çıkarın ve hangi maddelerin donduğunu göz ve elle kontrol edin. • Ayrıca bir bardak suyu ölçerek tencereye koyun ve ocakta kaynatın. Kaynama sırasında buharlaşan su, tencere kapağında oluşan damlalardan gözlemlenir. Okulöncesinde Fen Kavramları ve Etkinlikler-III 2 • Tencere kapağını kaldırdığınızda oluşan buharın tekrar sıvıya dönüştüğünü ve yağmur gibi yağarak tekrar tencereye düştüğünü gösterin. • Yarım saat sonra tenceredeki suyu bardağa boşaltarak çocukların tencerede kalan suyun miktarını görmelerini sağlayın. Peki suya ne oldu? diye sorun. 

 Maddede fiziksel ve kimyasal değişim gözlenir. Fiziksel değişim, maddenin yapısı değişmeden biçiminde, şeklinde ve dış görünüşünde oluşan farklılaşmadır. Burada maddenin sadece renk, şekil, büyüklük gibi özellikleri değişime uğrar. Diğer taraftan, kimyasal değişim maddenin iç yapısında olan değişimlerdir. Tüm maddeler atom veya molekül adını verdiğimiz küçük taneciklerden oluşmuştur ve bu yapı maddenin kimyasal yapısı olarak ifade edilir.

  Süreç: • Çocuklardan kağıdı küçük parçalara ayırmalarını isteyin. Kağıtta ne değişti? Küçük parçalar da hala kağıt mı? şeklinde sorular sorun. • Mumu yakın ve erimesini sağlayın. Eriyen mum hakkında sohbet edin. • Suyu buz kalıplarına koyarak dondurun. Sonra donan buzları oda sıcaklığında tutarak tekrar sıvı forma geçmelerini gözlemleyin. Bu nasıl bir değişim? • Bir parça kağıdı yakın, ne oldu? Oluşan madde halen kağıda benziyor mu? • Bir poşeti nemlendirin ve içine bir dilim ekmek koyup ağzını bağlayın ve oda sıcaklığında bırakın. Birkaç gün gözlemleyin üzerinde yeşilimsi, mavimsi küfler gelişti mi? Bunu daha önce görüp görmediklerini sorun? Böyle bir durum olduğunda ne yaptığımızı konuşun. Ekmek tekrar eski haline dönüştürülebilir mi? Ne düşündüklerini sorun. • Bir miktar sütü oda sıcaklığında tutun. Yaklaşık bir hafta sonra sütü inceleyin. Koklayın, neler değişmiş tartışın.

 Karışım, iki ya da daha fazla maddenin, özelliklerini kaybetmeden belirli oranlarda karışması sonucu oluşan maddeler topluluğu olarak ifade edilir. Karışımlar; • Homojen ve • Heterojen karışımlar olmak üzere iki tiptir. Homojen karışımlar (çözeltiler ve alaşımlar), her tarafta aynı özelliği göstererek tek bir maddeymiş gibi davranan karışımlardır. Heterojen karışımlar (süspansiyon, emülsiyon) ise her tarafta aynı özelliği göstermeyen karışımlardır.

 Süreç: • Önce musluk suyu ve bir tatlı kaşığı şekeri iyice karıştırın. Şeker çözündü mü? Aynı deneyi sıcak su ile tekrar deneyin. Hangisinde çözünme daha hızlı oluştu? • Benzer şekilde tuz ve gıda boyası ile suyu karıştırın ve sonuçları karşılaştırın. • Son olarak bir tatlı kaşığı tuz ve bir tatlı kaşığı unu karıştırın. Tamamen karıştılar mı? • Bu karışımın üzerine 1 bardak sıcak su ekleyin ve karıştırın. • Yarım saat bekleyin ve gözlemleyin. Suyun üst kısmına parmağınızı hafifçe batırın ve tadına bakın. Tuzlu mu? Bardağın alt kısmı ise beyaz bir görünüm mü aldı?

 Asitler, çözeltiye hidrojen iyonu (H+) bırakan bileşikler olarak adlandırılır. Bazlar ise çözeltiye hidroksit iyonu (OH–) verebilen maddelerdir. Asitler ekşi bir tada sahiptirler. İndikatörlerin rengini değiştirirler (mavi turnusol kağıdını kırmızıya dönüştürür). Bazlarla reaksiyona girdiklerinde tuz ve su oluştururlar. Bazlar acı bir tada sahiptirler. İndikatörlerin rengini değiştirirler (kırmızı turnusol kağıdını maviye dönüştürür). Kayganlık hissi verirler.

 Süreç: • Lahanayı küçük küçük kesin, tencereye su koyarak kaynayana kadar pişirin. Bu lahanayı karıştırarak 30 dakika kadar dinlendirin. • Bardakların her birine farklı bir madde koyun. Sırayla bardaklara 1/4 tatlı kaşığı karbonat, 1/4 tatlı kaşığı su, bir miktar sirke, bir miktar portakal suyu, 1/4 tatlı kaşığı sıvı çamaşır deterjanı koyun. En son bardağa ise sadece kırmızı lahana suyundan koyun. • Şimdi bardaklara yavaş yavaş kırmızı lahana suyu ekleyin ve renk dönüşümünü görünce durun.

 Dünyamızın çevresi çeşitli gazlardan oluşan ince b ir tabakayla çevrilidir buna hava diyoruz. Hava renksiz, kokusuz ve tatsız olduğundan bazen onun varlığını bile unuturuz. Ama hava, canlılar için vazgeçilmez bir yaşam kaynağıdır.

 Süreç: • Şişenin ağzına balonu takın ve bir kaba yerleştirin.  • Kabın içine dikkatli bir biçimde sıcak su koyun ve birkaç dakika gözlemleyin. Ne oldu? • Kaptaki sıcak suyu boşaltıp yerine soğuk su koyun ve bekleyin. Ne görüyorsunuz?

Su Dünya'mızın yüzeyinin büyük bir bölümünü kaplayan kokusuz bir sıvıdır. Vücudumuzun %70'i su içerir. Dolayısıyla, hava gibi su da canlıların vazgeçilmez bir yaşam kaynağıdır.

 Süreç: • Soğuk bir pencereye yaklaşıp derin bir nefes alıp soluğunuzu pencere camına verin (hohlayın). Camın üstünde ne gözlediniz? • Hohladığınızda su buharını (suyun gaz formu) cama vermiş ve pencerede sis yaratmış olursunuz. Bu deney bize havada su olduğunu kanıtlar. Hava soğuk bir yüzeyle karşılaştığında yoğunlaşarak sıvı forma geçer (bulut ve ardından yağmur oluşumu) ve bize damlacıklar halinde görülür. • Camda oluşturduğunuz buhara bir çiçek çizin ve bekleyin. Çok az bir süre sonra çiçek eriyerek aşağı doğru su damlacıkları halinde süzülecektir.

 İklim, belirli bir yerde belirli bir zaman süresince gözlemlenen sıcaklık, nem, hava basıncı, rüzgar, yağış, yağış şekli gibi meteorolojik olayları ifade eder.

 Süreç: • Soğuk bir günde sıcak bir odaya gelin ve kapıyı kapatın. • Kağıttan bir şerit kesin ve kapının altına eğilip, şeridi bir ucundan tutun. Kağıt hareket ediyor mu?

 Süreç: • Önce Güneşin aslında sönmemiş bir yıldız olduğunu belirtin. Daha sonra güneş hakkındaki neler bildiklerini sorun (olası cevaplar, ısı ve ışık verir, gün ışığını sağlar olabilir). • Çocukların bir tanesi hariç hepsini kullanarak şekildeki gibi bir elips oluştursun. Bu çocuklara dünyanın herhangi bir yerinde yaşayan bir çocuğu temsil ettiklerini anlatın. • Çocuklardan birini güneş olarak seçin ve şekildeki gibi durmasını isteyin. İsterseniz eline bir güneş resmi verin. • Dünyadaki çocuklara saat yönünde şekilde gösterildiği gibi yavaş yavaş dönmelerini söyleyin. Çocukları belirli aralıklarla durdurarak güneşi görüyor musunuz diye sorun. Çocuklara kesinlikle başlarını döndürmemelerini hatırlatın. Eğer güneşin bir kısmını veya tamamını görüyorlarsa bu anın onların yaşadığı yerde gündüz olduğunu belirtin. Eğer güneşi hiç göremiyorlarsa bu zamanın gece olarak adlandırıldığını anlatın. Güneşi, geceden sonra yavaş yavaş görmeye başlarlarsa bu zamanın sabah olduğunu ve yavaş yavaş güneşi göremedikleri anın da akşam olduğunu söyleyin.

 Süreç: • Bir dünya küresi modeli üzerinde çocuklara karaların, suların ve buzulların yerlerini gösterin ve birlikte dünyamızı inceleyin. • Sonra çocuklardan, önlerindeki boş kağıda dünyaya benzer oval bir şekil çizmelerini isteyin. • Tüm şeklin içini, suları temsil etmek üzere maviye boyamalarını isteyin. • Sonra önceden kesilmiş yeşil renkli kara ve beyaz renkli buzul şekillerini dünya modeline bakarak resimlerine yapıştırmalarını isteyin. • Resimlerdeki bu yapılar hakkında sohbet edin.