CANLILAR DÜNYASI

 Canlıları inceleyen bilim dalına biyoloji denir. Biyoloji hem günümüzde yaşayan canlılarla hem de milyonlarca yıl önce yaşamış canlılarla ilgilenmektedir.

 Hayvanları inceleyen bilim dalına Zooloji denir.

 Bitkileri inceleyen bilim dalına Botanik denir.

 Canlıya ait özellikleri taşıyan ve bu özellikleri bir kuşaktan diğerine aktaran yapılardır.

 Kalıtsal materyal canlıların tamamının sahip olduğu ortak özelliktir.

 Canlılar yaşamlarını devam ettirebilmek, büyümek ve çoğalmak için enerjiye ihtiyaç duyarlar.

 Canlılar beslenme şekillerine göre; • Üreticiler (ototroflar) ve • Tüketiciler (heterotroflar) olmak üzere ikiye ayrılır.

  Besin canlıların yaşaması için gerek duyduğu maddelerdir.

 Bütün canlılar büyür ve çoğalır. Çoğalma (üreme) ile kendilerine benzer canlılar oluştururlar ve böylece kalıtsal materyallerini sonraki kuşaklara aktarırlar.

Eşeysiz üreme iki ayrı eşey hücresine ihtiyaç duyulmadığı ve tek bireyden kendine benzer canlılar oluşturulan çoğalma türüdür.

  Eşeyli üreme iki farklı eşey hücresi ile gerçekleşir. Bu hücrelerin birleşimi ile meydana gelen canlı, ana ve babasından aldığı özellikleri taşır.

 Eşeysiz üreme de çoğalmanın olması için ayrı bir eşe gereksinim duyulmamaktadır.

 Doğada bulunan bu kadar çok canlı çeşidinin tek tek özelliklerinin incelenmesi oldukça güçtür. Bu nedenle özelliklerini daha etkili bir şekilde inceleyebilmek için, canlılar benzer ve farklı özelliklerine göre sınıflandırılmışlardır.

 Doğal sınıflandırma adı verilen akrabalık derecelerine göre sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmanın temel birimi türdür.

 Tür, birçok özellik bakımından atalarına çok benzeyen, doğal koşullar altında çiftleşebilen ve verimli (kısır olmayan) yavrular meydana getirebilen topluluktur.

 Canlıların sınıflandırılmasında kullanılan kategoriler; Tür, Cins, Aile, Takım, Sınıf, Şube, Alem ve Domaindir.

 Yalnızca diğer canlılar üzerinde yaşadıklarında canlılık faaliyetleri gösterebilen mikroskobik yapılara verilen addır.

 Bitki ve hayvanların üzerinde yaşadıkları zaman canlının hastalanmasına neden olan virüsler canlı olarak kabul edilmezler. Çünkü virüsler ancak başka bir canlı üzerindeyken canlılık faaliyetlerine sahiptirler, aksi durumda büyüme, çoğalma gibi canlılık özelliklerine sahip değildirler.

 Bakteriler havada, karada, suda ve hatta diğer canlılar üzerinde yaşayabilen genellikle mikroskopta gözlenebilen canlılardır. Bakteriler küre, çubuk, spiral, virgül gibi şekillerde olabilirler.

 Arkeler tek hücreli küçük canlılardır. Bakteriler gibi hücre yapılarında kalıtsal materyalleri bir zarla çevrili değildir. Arkeler, sıcak su kaynaklarında ve tuz gölü gibi aşırı sıcak ya da aşırı tuzlu ortamlarda yaşayabilen canlılardır.

 Ökaryotik canlıların hepsinin ortak özelliği hücrelerindeki kalıtsal materyallerinin koruyucu bir zarla çevrili olmasıdır.

 Protista grubu canlılar mantar, bitki ya da hayvan olarak sınıflandırılamayan ökaryotik canlılardır. Bir hücreli canlılara örnek olarak tatlı sularda yaşayan terliksi hayvan, çok hücrelilere örnek olarak ise deniz yosunları verilebilir.

 Bitkilerin temel beslenme biçimi, güneş ışığı ve karbondioksitin reaksiyonu sonucu oluşturdukları fotosentez olayıdır.

 Bitkiler beslenme için temelde karbondioksit, su ve minerallere ihtiyaç duyarlar. Gelişmiş karasal bitkiler; su ve mineralleri topraktan kökleri, karbondioksiti havadan yaprakları ile alırlar. Bitkiler güneşten emilen enerji yardımıyla, karbondioksit ve sudan, kendi yapıları hayvanlar için gerekli organik maddeyi sentezler. Bu olaya fotosentez denir.

 Yaşamları için gerekli besin maddelerini kendileri üretemez dışarıdan alırlar. Bazı mantarlarda parazitik beslenme görülür. Üzerinde yaşadıkları canlıdan besinini sağlarken o canlının hastalanmasına neden olabilirler. Bazı mantar türlerinde ise saprofitik beslenme görülür.

 Ölü hayvanlar, yere düşen ağaç parçaları ve yaprak gibi ölmüş organizma artıkları üzerinden besinlerini emerek alırlar. Bu şekilde beslenerek hem ölü organizmanın parçalanmasına hem de canlı yaşamı için önemli olan elementlerin diğer canlılar tarafından yeniden kullanımına olanak sağlamaktadırlar. Nemli ortamlarda yetişen şapkalı mantarlar, ekmek ve salça gibi besinlerimizin üzerinde yaşayan küfler, hamurun kabarmasını sağlayan mayalar hepsi birer mantarlar alemi canlılarıdır. Bazı mantarlardan antibiyotik ve bira, şarap gibi fermente ürünlerin üretiminde faydalanılmaktadır.

 Mantarlar; • Eşeyli ve • Eşeysiz olarak çoğalırlar. Mayalar gibi tek hücreli mantarlar tomurcuklanarak eşeysiz olarak çoğalırlar.

  Zigotun bölünmeler geçirmesi sonucu oluşan, canlıyı oluşturacak olan çok hücreli yapıdır.

Yaşamaları için gerekli besinleri kendileri üretemeyen ve diğer canlıları yiyerek beslenen çok hücreli gelişmiş canlılardır. Hemen hemen bütün hayvanlar hareket etme kabiliyetine sahiptir.

 Hayvanlar genellikle besinlerini katı parçacıklar şeklinde alırlar ve beslenmelerine göre farklı şekillerde adlandırılırlar. Bitkilerle beslenenlere otobur (herbivor), hayvanlarla beslenenlere etobur (karnivor), hem bitki hem hayvanla beslenenlere omnivor denir.

 Genellikle suda yaşayan hayvanlarda görülen döllenme şekli dış döllenmedir. Yumurta ve sperm hücrelerinin birleşimi vücut dışında gerçekleşmektedir.

 Erkek eşey hücresi olan sperm, dişi vücuduna özel bir eşey organı ile iletilir. Döllenme dişi vücudunda gerçekleşir.

 Hayvanlar temel olarak; • Omurgasız ve • Omurgalı hayvanlar olmak üzere iki ayrı grupta incelenebilmektedir.

 Vücutlarının sırt kısmında omurga yapısı bulunmaması nedeniyle omurgasızlar olarak adlandırılırlar. Çok sayıda tür ile temsil edilirler. Süngerler, solucanlar, denizanası, salyangozlar, midyeler, böcekler, örümcekler, denizyıldızı omurgasız hayvan örneklerdir.

 Rejenerasyon canlıdan kopan ya da hasar gören parçasının yenilenmesidir (Örnek, sünger ve denizyıldızı).

 Böceklerin vücutları; • Baş, • Göğüs ve • Karın olmak üzere üç kısımdan oluşmaktadır. Genellikle göğüs bölgesinden çıkan bir ya da iki çift kanatları ve baş bölgesinde duyu antenleri bulunmaktadır.

 Omurgalı hayvanların en önemli ortak özellikleri vücutlarının sırt kısmında omurlardan oluşan omurganın bulunmasıdır. Balıklar, iki yaşamlılar, sürüngenler, kuşlar ve memeli hayvanların hepsi omurgalı canlılardır.

 Omurgalı hayvanların en önemli ortak özellikleri vücutlarının sırt kısmında omurlardan oluşan omurganın bulunmasıdır.

 Balıkların vücut kayganlıkları ise derilerinde bulunan mukus bezinin salgısı ile sağlanır.

 İki yaşamlılar, yaşamlarının bir kısmını suda, bir kısmını da karada geçirdikleri için bu isim verilmiştir. İki yaşamlı canlılara örnek kurbağalardır.

Sürüngenler, vücutlarının dış kısmı pullarla kaplı, vücut sıcaklığı ortam sıcaklığına göre değişen canlılardır. Kaplumbağa, kertenkele, yılan, timsah sürüngenlere örnektir.

 Kuşlar, vücutları tüylerle kaplı genellikle uçabilen canlılardır. Güvercin, serçe, leylek, papağan, devekuşu, tavuk kuşlara örnektir.

 Memeliler; yavrularını meme bezinden salgılanan sütle besleyen, vücutları kıllarla kaplı omurgalı hayvanlardır. Genellikle yürüme uçma gibi faaliyetlerde kullanmak üzere dört tane üyeye sahip vücut sıcaklığı sabit canlılardır. Kirpi, yarasa, fare, balina, kedi, köpek, at, aslan, kaplan ve maymun memeli canlılara örnek verilebilir.

 Hayvanların ihtiyaç duydukları besinler inorganik ve organik maddelerdir.

 İnorganik Maddeler, canlılar tarafından sentezlenmeyen ve doğadan hazır olarak alınan maddelerdir. Su, kalsiyum, demir gibi maddeler inorganik maddelere örnek verilebilir.

 Organik maddeler; canlı vücudunda sentezlenen ve yapısında karbon elementi bulunduran maddelerdir. Başlıca çeşitleri karbonhidrat, yağ, protein ve vitaminlerdir.

 Hormon canlının belirli fonksiyonlarını düzenleyen protein yapılı salgıdır.

 Canlı, enerji elde etmek için önce karbonhidratları, daha sonra yağları kullanır. Yağ ve karbonhidratlar birbirlerine dönüşebilirler.

 Proteinler; karbon, hidrojen, oksijen ve azot elementlerinden meydana gelirler. Hücrenin birçok faaliyeti proteinler tarafından yürütülmektedir. Canlıda yapım ve onarımdan sorumludur. Proteinlerin enzim, hormon, taşıma, hareket ve desteklik gibi görevleri vardır.

 Vitaminler; canlının yaşamsal faaliyetlerini normal sürdürebilmesi için ihtiyaç duydukları besin maddesidir. Yetersiz alınması durumunda sağlık açısından önemli sorunlara yol açabilirler.

 İnsanların başlıca ihtiyaç duydukları vitaminler; • Suda ve • Yağda çözünenler olmak üzere iki gruba ayrılır.

 Suda çözünen vitaminler özellikle enzimlerin çalışması için gereklidir. Suda çözünen vitaminlerin fazlası idrarla atılır, depolanmaz.

 Yağda çözünen vitaminlerin fazlası vücutta yağlarla birlikte depo edilir.

 Hücre dıştan zarla çevrili ve canlılık faaliyetlerinin gerçekleştirildiği yani büyüme, gelişme, üreme ve solunum gibi olayların meydana geldiği en küçük canlı birimidir.

 Canlılar hücre sayılarına göre; • Tek ve • Çok hücreli canlılar olarak ikiye ayrılır. Tek hücreli canlılar büyüme, gelişme gibi faaliyetlerinin hepsini tek hücreleri ile yaparken, çok hücreli canlılar hücreler arası işbirliği ile yaparlar.

 Her tür canlı hücresinde; hücre zarı, sitoplazma, kalıtsal materyal ve ribozom bulunmaktadır.

  Hücre zarı, hücre içine giren ve çıkan maddeleri kontrol eden, diğer hücrelerle iletişim kuran, sitoplazmayı çevreleyen ince zardır. Bütün canlı hücrelerinde, hücre zarı vardır.

 Sitoplazma büyüme, solunum, fotosentez gibi faaliyetlerin meydana geldiği hücre kısmıdır. Bu olayların sitoplazmada aynı anda ve birbirini etkilemeden meydana gelebilmesi, kendine özgü yapı ve görevi olan organel adlı yapılar sayesindedir.

 Kalıtsal materyal, canlıya ait özellikleri taşıyan ve bu özelliklerin nesilden nesile aktarılmasını sağlayan yapıdır.

 DNA, canlılık işlevleri ve gelişimleri için gerekli kalıtsal bilgiyi taşıyan moleküldür.

 DNA molekülünün önemli görevi, hücrede kalıtsal bilgiyi depolamak ve hücre bölünmesi aşamasında kendini kopyalayarak kalıtsal bilginin yeni hücrelere aktarılmasını sağlamaktır. DNA, aynı zamanda canlının yaşamında gerekli olan proteinlerin sentezini yöneten nükleik asittir.

 Kalıtsal özellikleri taşıyan DNA parçasıdır.

 Ribozom, DNA üzerindeki genetik bilgiye göre canlı için gerekli proteinleri sentezleyen ve bütün hücrelerde bulunan bir organeldir.

 Yeni hücreler mevcut hücrelerin bölünmesi ile meydana gelmektedir.  • Mitoz ve • Mayoz olmak üzere iki şekilde meydana gelir.

 Mitoz bölünme, ana hücrenin kendisi ile aynı özellikte hücre oluşmasını sağlayacak hücre bölünmesi şeklidir. Tek hücreli canlılar için mitoz bölünme, çoğalma anlamına gelmektedir.

 Mitoz bölünme; • Hazırlık ve • Bölünme aşamalarından oluşur. Hazırlık aşamasında, bölünme için gerekli moleküller sentezlenir ve kalıtsal materyal kopyalanır. Bölünme aşamasında ise, çekirdek ve sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. Bölünmeler sonucunda kromozom sayıları değişmeden kalan (2n) birbirinin aynı iki hücre meydana gelir.

 Eşeyli çoğalan canlılarda gözlenen ve sadece eşey hücrelerinin oluşumunda meydana gelen bölünme şeklidir. Diploit (2n) olan ana hücrenin mayoz bölünmesi sonucu, kromozom sayısı yarıya iner, haploit (n) adı verilen, birbirinden farklı dört hücre meydana gelir.

 Mayoz bölünme; • Mayoz I ve • Mayoz II olmak üzere iki aşama şeklinde gerçekleşir.

 Mayoz I aşamasında genetik çeşitliliğin oluşmasında önemli olan kromatitler arasında parça değişimi meydana gelir. Çekirdek bölünmesi tamamlandıktan sonra sitoplazma bölünmesi gerçekleşir ve kromozom sayısı yarıya inmiş iki hücre oluşur.

 Bu aşama mitoz bölünme şeklinde gerçekleşir. Her bir hücreden iki hücre oluşur. Sonuçta kromozom sayısı yarıya inmiş birbirinden farklı dört hücre meydana gelir.

 Doku, benzer yapı ve göreve sahip hücrelerin bir araya gelerek oluşturduğu yapıdır.

 Dokular hücreler ve hücreler arasındaki maddelerden meydana gelmekte olup; • Hayvansal ve • Bitkisel dokular olarak iki grupta incelenebilmektedir.

 Hayvansal dokular; • Epitel, • Bağ, • Sinir ve • Kas doku olmak üzere başlıca dört grupta incelenir.

 Temel bağ dokuların Bağ doku hücrelerinden ve ince iplikçikler şeklindeki liflerden meydana gelir.

 Doku ve organların etrafını doldurarak onlara desteklik sağlar ve şekillerini korumalarına yardım eder.

  Kıkırdak doku, dokulara desteklik sağlayan, hücreler arası maddesi sert, fakat esnek bir bağ doku tipidir.

  İnsan embriyosunda iskelet kıkırdaktan yapılmıştır. Canlı erginleştikçe kıkırdağın yerini kemik doku alır. Ergin halde burun, kulak gibi bölgelerde kıkırdak doku bulunur. Kemiklerin uç kısımlarında yer alır ve kemiklerin hareketini kolaylaştırır.

 Kemik doku; vücudun iskeletini oluşturan en sert dokudur.

Kemik dokular, organları korur ve destekler. Kaslarla birlikte vücudun hareketinden sorumludur. Vücudun kalsiyum deposudur. Kemiklerde bulunan kırmızı kemik iliğinde kan hücreleri meydana gelir.

 Yağ doku, yağ hücrelerinin gruplar oluşturmaları ile yağ doku meydana gelir.

 Yağ dokular, Organların etrafında yer alarak destek ve koruma görevi yapar. Bunun yanında vücudun enerji kaynağıdır. Deri altında yer alarak canlının ısı kaybını önler.

 Kan doku, kan plazması ve kan hücrelerinden meydana gelir. Hücreler arası maddesi sıvıdır ve bu kısma plazma adı verilir. Plazmada proteinler, enzim, hormon gibi organik ve inorganik maddeler bulunur.

 Zihin, iç organ ve kas faaliyetleri gibi olayları düzenleyen sinir hücrelerinden meydana gelen dokudur.

 Hareketi sağlayan dokudur. Kas doku ince uzun iplik şeklindeki kas hücrelerinden meydana gelmiştir.

 Kas dokusu; • İskelet, • Düz ve • Kalp kası olmak üzere üç çeşittir.

 Çok sayıda hücre belli bir görevi yapmak üzere bir araya gelerek bitkisel dokuları meydana getirmektedir. Bitkisel dokular genel olarak; • Meristem ve • Sürekli doku olmak üzere ikiye ayrılır.

 Çok hücreli yüksek organizasyonlu canlılarda, çok sayıdaki hücreler bir araya gelerek dokuları farklı dokuların bir araya gelmesi ile de organlar oluşur. Organlarda görevsel iş birliktelikleri göz önünde bulundurularak gruplaşırlar ve organ sistemleri oluşur.

  İlkel bitkiler basit bir yapıya sahip olup gelişmiş organ yapıları gözlenmezken, yüksek organizasyonlu bitkilerde, bitkinin büyümesi ve yaşamsal faaliyetleri ile ilgili kök, gövde, yaprak ve üreme organları bulunmaktadır.

 İnsan vücudunda temel organ sistemleri; hareket, sinir, dolaşım, solunum, sindirim, boşaltım, üreme ve duyu olarak sıralanabilmektedir.

İnsanda hareket sistemi, iskelet, kas ve eklemlerden oluşur. İskeletimiz kemik ve kıkırdaktan oluşmuştur.

 Sinir sistemi vücudun içinden ve dışından gelen uyarıları alan, gerekli yerlere ileten ve cevap veren bir sistemdir.

 İnsanda dolaşım sistemi kalp, damarlar ve kandan meydana gelir. Dolaşım sistemi ile dokulara oksijen ve besin sağlanırken, artık maddelerde dokulardan uzaklaştırılır.

 Solunum, oksijenin akciğerlere alınması ve karbondioksitin akciğerlerden dışarı verilmesidir. Solunum sistemi; burun, gırtlak, soluk borusu ve akciğerlerden oluşur.

Cevap:  sonlanır.

  İnsanda boşaltım sistemi bir çift böbrek, idrar kanalı, idrar torbası ve üretradan meydana gelir.

 Çevreden gelen uyarılar duyu organları ile alınır ve merkezi sinir sisteminin ilgili alanlarına iletilir. Duyu organlarında alıcılar bulunur ve sadece belirli bir uyarana cevap verir.

 Dişi üreme sistemi, yumurtalıklar, yumurta kanalı, döl yatağı, döl yatağı ağzı ve çiftleşme borusundan (vajina) oluşur.

  Erkek üreme sistemi, eşey bezleri (testis), spermleri taşıyan kanallar, spermlerin olgunlaşmasına yardımcı bezler ve spermin çiftleşme borusuna iletilmesini sağlayan penisten oluşur.

 Çevre, canlıların yaşamları boyunca üzerinde yaşadıkları, etki ettikleri ve etkilendikleri ortamdır.

 Ekosistem canlıların çevrelerindeki diğer canlı ve cansız varlıklarla etkileşim içinde bulundukları belirli bir alandaki yaşam ortamıdır.