OKULÖNCESİ DÖNEMDE DEĞERLER EĞİTİMİ UYGULAMALARI

Okulöncesi dönem çocuğun içinde yaşadığı toplumun değer yargılarını ve o toplumun kültürel yapısına uygun davranış ve alışkanlıkları kazanmaya başladığı bir dönemdir. Aklın ve kalbin birlikte uyum içinde olması şeklinde tanımlayabileceğimiz ahlak eğitimi ailede başlar ve okulda devam eder. Çocukta ahlaki gelişim, kişilik, karakter ya da değer eğitimi olarak da tanımlanan kavramlarla iç içedir.

Pearce’e (1997) göre, duygusal güvenlik hissetmeden hiçbir çocuk olgunlaşamaz ve bunun için çocuğa sevgi ve şefkat dolu bir ortam sağlanmalı, ilgi ve ilişkilerin tahmin edilebilir olmasına dikkat edilmeli, tutarlı disiplin ve sınır koyma yöntemleri uygulanmalı ve çocuktan beklentiler, çocuğun yaşına ve gelişimine uygun olmalıdır.

Kaplan (1995) ise değerler eğitiminde çocuklara ne yapacakları söylenmeden kendi kendilerine doğru kararlar alabilmelerini öğretmenin önemini vurgular.

Hill’e (1991) göre eğitimde değerler ulaşılması zor bir kavram olmaya devam etmektedir. Eğitimcilerin değerlere ilişkin durumlarda, bilişsel, duygusal ve iradeyle ilişkili boyutlar arasındaki farkları anlamaları oldukça önemlidir. Değerlerin öğretimi çocuklarda bu değerlerin geliştiği anlamına gelmez.

Özellik yaklaşımında, davranış olarak ortaya konulabilir önceden belirlenmiş değerler veya nitelikleri, ahlaki-yaşamsal öyküler yoluyla (biyografilerle) doğrudan ya da dolaylı öğretim ile geliştirmek hedeflenir.

Değerleri tanımlama yaklaşımı ise, öğrencilerin kendi değerlerinin farkına varmaları üzerine odaklıdır. Bunun için öğrenciler çok çeşitli tanımlama görevleri boyunca, eğitimcilerin kolaylaştırıcı sorgulamalarıyla karşılaşırlar.

Bilişsel gelişim yaklaşımları, farklı düzeylerde tanımlanan ahlaki sorunlarla ilgili sunulan çatışmaları çözmeye yönelik tartışmalar rehberliğinde gerçekleştirilir. Bu yaklaşımda ahlaki moral muhakeme yeteneğinin geliştirilmesine odaklanılır.

Rol oynama yaklaşımında ise, verilen senaryolara çözümler oluşturulurken anlık veya doğaçlama olarak karşılıklı sözlü fikir alışverişi yapılır. Bu fikir alışverişleri boyunca yapılan tanımlamalarda, birey başkalarının ve kendi kişiliğinin farkına varır. Rol oynama yaklaşımında özellikle bireyin kendisini ve başkalarını tanımasına odaklanılır.

Değerler eğitiminin bilişsel, duyuşsal ya da davranışsal boyutlardaki özelliklere vurgu yapan farklı kuramcı ve akademisyenlerin eğitimde önerdikleri yöntemler şunlardır; fikir birliği yapılanması (Berkowitz, Lickona), işbirliğine dayalı öğrenme (Lickona, Watson, DeVries, Berkowitz) edebiyat (Watson, De Vries, Lickona), çatışma çözümü (Lickona, Watson, De Vries, Ryan), ahlaki nedenselliğe öğrencileri çekmek ve tartışma, hizmet öğrenme (Watson, Ryan,Lickona, Berkowitz).

Problem temelli öğrenme yöntemine göre, problem; okuma, ders verme ve hazırlık aşamalarından önce gelmekte ve öğrenilmesi gereken için bir uyarıcı nitelik taşımaktadır. Okulöncesi dönem düşünüldüğünde ise problem temelli yöntem eğitim etkinliklerinin başında yer almaktadır. Bu yöntemde beş ya da sekiz çocuk bir grup içerisinde ve bir veya daha fazla eğitmenle birlikte problemi veya problemleri nitelendirmek ve tanımlamak, bu problemi veya problemleri açıklamak için hipotezler kurmak ve konuyla ilişkili var olan bilgilerini keşfetmek suretiyle işbirliği içinde çalışırlar. Çocuklar problemi çözmek için gerekli olan anlamaları geliştirmek amacıyla, o ana kadar ne bildiklerini ve ne bilmeleri gerektiğini belirlerler. Örneğin eğitimci çocuklara, Kâğıtlar ağaçlardan yapılır, ne kadar çok kağıt kullanırsak o kadar çok ağaç kesilir, sınıfımızda kâğıt kullanımını azaltmak için ne yapabiliriz? sorusuyla problem temelli öğrenmeyi başlatabilir. Çocuklara uygulama esnasında, Sınıfımızda kâğıttan yapılmış neler var, bunların yerine başka ne kullanabiliriz? gibi sorularla çalışmayı genişletebilir ve sonraki aşamalara geçebilir. Bu süreçte çocukların var olan bilgilerini kullanmalarını ve ne bildiklerini ve neyi öğrenmeleri gerektiğini de değerlendirebilir.

Tartışma öğretim yöntemi enformel ve formel tartışmalar olarak sınıflandırılabilir. Çocuklar günlük iletişimleri içinde çok doğal olarak birbirleriyle fikirlerini paylaşırlar, tartışırlar, bazen uzlaşırlar, bazen uzlaşamazlar ve bu sohbet biçiminde gerçekleşen enformel bir tartışmadır. Öğretmenler çocukların tartışabilecekleri bir problemi ortaya koyduğunda, çocuklar bu problem üzerinde tartışabilirler ve bu formel tartışmadır. Tartışma sürecinde çocuklar, üzerinde tartıştıkları konu hakkında fikirlerini belirtmek, yeni fikirler edinmek gibi zihinsel alanda bilgilerini genişletmenin yanı sıra tartışmanın sosyal kurallarını da öğrenirler. Örneğin sınıfa yeni alınan bir su kaplumbağasının hafta sonunda beslenmesinin nasıl sağlanacağına ilişkin çözümü çocuklar tartışarak bulabilirler, bu enformel bir tartışma olabilir. Ya da matematik etkinliğinde bütün ve yarım kavramlarını çalışan eğitimci çocukları gruplara ayırarak çocuk sayısının yarısı kadar bisküviyi masaya koyup, bu bisküvileri nasıl paylaşabileceklerini tartışarak bulmalarını isteyebilir bu da formel bir tartışmadır.

Aktif öğrenme, öğrenenin öğrenme sürecinin sorumluluğunu taşıdığı, öğrenene öğrenme sürecinin farklı yönleri ile ilgili karar alma ve öz düzenleme yapma fırsatlarının verildiği ve karmaşık öğretimsel işlerle öğrenenin öğrenme sırasında zihinsel yeteneklerini kullanmaya zorlandığı bir öğretim süreci olarak tanımlanmaktadır. Aktif öğrenme modelinin dayandığı teori ve uygulamalar yapılandırmacılık, problem temelli öğrenme, yaratıcı drama, soru-cevap, tartışma, küçük grup çalışması, bilgisayarla öğrenme ve işbirliğine dayalı öğrenme olarak sıralanmaktadır. Aktif öğrenme yöntemlerinden bazıları yukarıdaki bölümlerde açıklanarak örneklendirilmiştir. Okulöncesi eğitimde eğitimciler oyun temelli etkinliklerle aktif öğrenme yöntemlerini kullandıklarında, çocuklardaki gelişim ve ilerlemenin çok daha hızlı ve etkin olduğunu gözlemleyebilirler.

İşbirliğine dayalı öğrenme bir grup çocuğun birlikte bir amaç doğrultusunda bir etkinliği gerçekleştirdikleri bir öğrenme yöntemidir. Bu yöntemde çocuklar arasında karşılıklı dayanışma, fikir alışverişleri, fikir ayrılıkları, alternatiflerin düşünülmesi süreci işbirliğinin bir parçasıdır. Çocuklar beraber öğrenme sürecinde birbirlerinden bir şeyler öğrenip, öğrettikleri gibi birbirlerinin yetenek ve kapasitelerine de saygılı olmayı öğrenirler. Örneğin sanat etkinliği çalışmasında eğitimci çocukları gruplara ayırarak onlara artık malzemeleri verebilir ve grup arkadaşlarıyla birlikte bu malzemeleri kullanarak bir robot tasarlamalarını isteyebilir. Bu çalışma esnasında çocuklar işbirliği yaparak, birlikte kararlar alacaklar ve ortak bir ürün hazırlamaya çalışacaklardır.

Okulöncesi eğitim kurumlarında eğitim programı, Serbest Zaman, Türkçe Dil, Oyun ve Hareket, Müzik, Fen ve Matematik, Okuma Yazmaya Hazırlık, Drama, Alan Gezileri ve Sanat etkinliklerini içermektedir.

Karakter ancak değerlerle inşa edilebilir. İnsanlar arasında öne çıkan, hayran olunan ve saygı duyulan insanın özellikleri hep aynıdır. İyi karakterin cevabı aynı zamanda hangi değerlerin öğretilmesi gerektiğinin de cevabıdır. Alçakgönüllü, dürüst, kibar, sadık, sabırlı, saygılı, sorumluluk sahibi ve içten kişiler diğer insanlar tarafından karakterli insan olarak nitelendirilmektedir.

Bu programlar incelendiğinde, değerler eğitiminin okulöncesi eğitimden ilköğretim, lise hatta üniversite yıllarına kadar devam ettiği; eğitim sürecinde farklı öğretme yöntem ve tekniklerinin tercih edildiği görülmektedir. Bu programlarda genellikle evrensel değerlere yer verildiği ve bazılarının da pek çok ülkede yaygınlaşmış programlar olduğu görülmektedir. Bu uluslararası programlara örnek olarak, Bana Bir Hikaye Anlat (Tell Me a Story), Bireysel Gelişim için Etik Rehber (Acquiring Ethical Guidelines For Individual Development), Temel Proje (Project Essential) Zürafa Programı (Giraffe Programme), Yaşam Becerileri Programı (Lion Quest), Yaşayan Değerler Eğitimi (Living Values Education), Pozitif Eylem (Positive Action), Karakter Dersleri (Lessons in Character), Heartwood Etik Programı (Heartwood Ethics Curriculum), Çocuk Gelişimi Projesi (Child Development Project) gösterilebilir. Bu örneklerde yer alan evrensel değerler incelendiğinde okulöncesi eğitim programlarında etkinlikler için önerilen temel değerler şu şekilde sıralanabilir; saygı, sorumluluk, işbirliği, sabır, dürüstlük-doğruluk, mutluluk, nezaket, şefkat, güven güvenilirlik, ilgi, umut, empati, cesaret, adalet-adil davranma, barış sadelik ve sevgi.

Türkçe dil etkinlikleri içinde tekerlemeler, parmak oyunları, şiir, bilmece, sohbet, resimli kitap okuma, öykü anlatma, taklit oyunları, pandomim, dramatizasyon, öykü tamamlama ve benzeri çalışmalar yer almaktadır.

Tekerlemeler, parmak oyunları, şiir, bilmece, resimli öykü kitapları çocuk edebiyatı eserleri arasında yar alır.

Drama etkinlikleri ise; çeşitli kaynaşma ısınma çalışmaları, pandomim, rol oynama, doğaçlama, öykü oluşturma ve dramatizasyon gibi çalışmalardan oluşur.

Oyun ve hareket etkinlikleri, öğretmen ya da çocuklar tarafından yapılandırılmış, kuralları olan ve grup halinde oynanan etkinliklerdir. Sınıf içinde ya da bahçede oynanabilir.

Öğretmenin belli bir amaca ulaşmak üzere başlattığı; ancak sürecin tamamen çocuk tarafından yönlendirildiği oyunlar ise yarı yapılandırılmış oyunlardır. Yarı yapılandırılmış oyunlar, oyunun öğrenme yöntemi ve tekniği olarak kullanıldığı kategoridir.

Çocuk merkezlidir. Herhangi bir materyalle oynanan, kuralları önceden belirlenmiş olan ya da öğretmenin belli bir amaç ya da kazanıma ulaşmak için başlattığı ve süreçte öğretmenin ve çocuğun aktif olduğu oyunlar ise yapılandırılmış oyundur.

Okulöncesinde çocuğun temel gereksinimlerinden biri de harekettir. Çocukların hareket gereksinimleri oyun etkinlikleri sırasında doğal olarak karşılanabilir. Ancak programda yer alan psiko-motor amaçlara ulaşmak için özellikle planlanmış beden eğitimi çalışmalarının yapılmasına da önem verilmelidir. Bu çalışmalar beden koordinasyonu, denge, hız, güç vb. etkinlikleri içerebilir.

Müzik etkinlikleri günlük planda yer alan diğer etkinlikler sırasında da kullanılabilen etkinliklerdir. Ses dinleme ve ayırt etme, şarkı söyleme, ritim çalışmaları, yaratıcı hareket ve dans, müzik eşliğinde hareket, müzikli öykü oluşturma ve çeşitli işitsel algı çalışmalarını içermektedir.

Her anaokulu öğretmeni, çocukları bütün yönleriyle tanımaya ve geliştirmeye çalışırken, müzik yeteneği bakımından da tanımaya, onlara, yeteneklerine göre müzik eğitimi vermeye, yetenekli çocukların yeteneklerini geliştirecek bir ortam hazırlamaya özen göstermelidir. Eğitimcilerin unutmaması gereken noktalar ise; her çocuk müziğe ilgi duyar, kimi çocuklar şarkı söylemeyi, kimi çocuklar çalgı çalmayı ya da ses veren bir araçtan ses çıkarmayı, kimileri de müzik dinlemeyi daha çok sever. Öğretmen çocuğun müziğe ilgisinin yönünü ve yeteneğinin derecesini kavramaya çalışmalı, çocukları ilgileri ve yetenekleri yönünde geliştirmeye çaba harcamalıdır. Müzik, çocuğun çevresiyle daha rahat iletişim kurmasını sağlayarak, kendini daha rahat ifade etmesine, dolayısıyla sosyal becerilerinin ve kendine güven duygusunun gelişmesine yardımcı olur. Sınıf içinde ve sınıf dışında yapılacak müziksel etkinlikler sayesinde çocuk, grup içerisinde bir yer edinerek birlikte iş yapma alışkanlığı, kurallara uyma gibi alışkanlıklar geliştirerek farklı dostluklar kuracaktır. Bireyin sosyal hayattaki başarısı ve mutluluğu için gerekli olan sosyal becerileri kazanmasında, çocukluk yıllarında kendini en rahat şekilde ifade edebileceği, arkadaşlık ilişkilerini ve işbirliği bilincini geliştirebileceği, yeteneklerinin farkına varabileceği yol müzik ve müziksel etkinliklerdir.

Çocukları gözlem yapmaya, araştırma, inceleme ve keşfetmeye yönelten etkinliklerdir. Bu etkinlikler; deneyler, araçları tanıma ve kullanma, çeşitli çalışma yöntem ve tekniklerini kullanma, keşifler, icatlar, mutfak çalışmaları, gözlem, doğa gezileri ve yürüyüşleri, piknikler, kamplar, koleksiyonlar, ilgili bilim alanlarındaki kaynak kişileri konuk olarak çağırma, başvuru kitaplarını, diğer kitapları ve dergileri inceleme, fotoğraf çekme, fotoğraf inceleme, belgesel izleme, sınıfta hayvan besleme ve bitki yetiştirme gibi çalışmalardan oluşmaktadır.

Kuramsal değerler; matematiğin kesinlik, sistematiklik ve rasyonellik gibi kuramsal yönünü, matematiksel bilginin özelliklerini, değerlendirilmesini ve kazanımını gösteren değerlerdir. Örneğin, kesinlik, analitiklik, mantığa uygunluk, problem çözme gibi.

Sosyal ve kültürel değerler; bireylerin matematik eğitimiyle ilgili olarak topluma yönelik sorumluluklarını gösteren, şefkat, dürüstlük, ılımlılık gibi değerlerdir.

Kişisel değerler; bir kişi veya bir öğrenici olarak bireyi etkileyen değerlerdir. Örneğin, merak, tutumluluk, sabır, güven, yaratıcılık gibi.

Düşünme aslında en basit anlamda bir problem çözme etkinliğidir. Biraz daha geniş anlatımla algılama, bellek, dikkat gibi psikolojik süreçleri kullanarak; çevremizdeki olgulara tepki verme, eleştirme, değiştirme, yeni anlamlar yükleme ve/veya biçimler verme, analiz ve sentez yapma, problemleri formüle etme ve çözme, planlama, sorgulama, karar verme, edinimlerini başkaları ile paylaşma gibi süreçleri içeren zihinsel faaliyetlerdir.

Okuma-yazmaya hazırlık etkinlikleri çocukların ilköğretime geçişini kolaylaştırmak, hazır bulunuşluk düzeylerini artırmak amacıyla yapılan çalışmaları içermekte, asla okuma ya da yazma öğretmek amacını taşımamaktadır. Bu çalışmalar arasında görsel algı, işitsel algı, dikkat ve bellek çalışmaları, temel kavram çalışmaları, problem çözme çalışmaları, el becerisi çalışmaları, özbakım ve güven ve bağımsız davranış geliştirme çalışmaları yer almaktadır.

Çocukların ilgisini çekecek, yöresel, kültürel, meslekî ve güncel önem taşıyan her mekân çocuk için doğal öğrenme alanıdır. Bu alanlar; yaşanan yörenin tarihî bir binası veya müzesi, bir ressamın sanat atölyesi, matbaa, fırın, postane ve fabrika gibi yerler.

Gezi; okul veya sınıf çalışmalarını tamamlamak ve daha anlamlı kılmak için, eğitimde yer verilen konuları doğal ortamında görmek ve okulla yaşam arasında bağ kurmak amacıyla yapılan planlı ziyaretlerdir.

Çocukların yaratıcı, üretken, kendine güvenli, paylaşımcı, yeniliklere açık, kendini sürekli geliştiren, sorumluluklarının bilincinde olan ve bunları yerine getirmek için çalışan bireyler olarak yetişmeleri için, onlara sadece bilgi aktarmak yeterli değildir. Çocukların yeteneklerini keşfetmek, var olan becerilerini doğru yönlendirmek ve geliştirmek; onları çok yönlü kılabilmek,her yönüyle kendilerini geliştirmelerine yardımcı olabilmek için sınıf dışı etkinliklerden de yararlanılmalıdır.

Sanat etkinlikleri gün içinde çeşitli formlarda çocuklar için etkili bir öğrenme fırsatı olarak da kullanılabilir. Sanat çalışmalarından eğitim programındaki amaç ve kazanımlara ulaşmada teknik olarak da yararlanılabilir. Çok sayıda sanatsal teknik kullanılarak yapılabilecek çalışmalar vardır. Sanat etkinlikleri sırasında çocuk, yeni arkadaşlıklar kurarak sıra beklemeyi, konuşmayı, dinlemeyi, paylaşmayı, işbirliği yapmayı ve yardımlaşmayı öğrenerek sosyal becerileri gelişmektedir.

Görsel sanatlarla ilgili çalışmaların grup olarak yaptırılmasının öğrencinin kendi arkadaşı ve öğretmenine yönelik farklı davranış kalıplarını edinmesini, paylaşım yapısının artırılması, başkalarından yardım isteme ve başkalarına yardım etme isteğinin gelişmesi, başkalarının eşyalarını kullanımda izin istemesi, kendi davranışlarının sorumluluğunu alabilme gibi toplumsallaşma kalıplarını kazanmasına katkı yaptığından söz etmektedir.