OKULÖNCESİ DÖNEM DEĞERLER EĞİTİMİNDE AİLENİN ROLÜ

Ahlak, iyi ve doğru davranışlar bütünü olup bireylerin sorumlu oldukları davranışlar ve kurallar şeklinde tanımlanabilir. Karar verme ve eylemde bulunma süreçlerini içeren ahlak kavramının bu tanımı aynı zamanda kişiliğin bilişsel ve davranış özelliğine de işaret etmektedir. Davranışın doğru veya yanlışlığı konusunda kişiden kişiye, toplumdan topluma ve kültürden kültüre değişen yargılar vardır. Bu bağlamda bireyin kişiliği, toplumsal çevre, kültür ve doğuştan getirdiği bazı özellikler temelinde gelişir. Doğumla gelen kimi özellikler dışında, çocuğun davranışları, düşünce biçimi ve değerleri içinde yaşadığı toplumun ve kültürün özelliklerini yansıtır.

Ahlaki değerleri oluşmuş bir kişinin; iyi ve kötü davranışın ne olduğunu bilmesi, buna göre iyi davranışlar sergilemesi ve yazılı olmayan bazı ahlaki kurallara uyması beklenir. Ahlak gelişimi çocuğun çevre ile iletişim kurmaya başladığı anda başlar. Ç ocuk önceleri otoritenin söylediği her şeyi doğru olarak kabul ederken, daha sonra farklı görüşlerin varlığını keşfetmekte, kendini değerleri, normları olan bir toplumun parçası olarak görmeye başlamaktadır.

İlk yıllarda aile çocuğun en yakın sosyal ve kültürel çevresini oluşturmaktadır. Çocuğun sosyal, duygusal ve ahlaki açıdan sağlıklı gelişimi ancak çocuk için doğru rol modellerinin olduğu sağlıklı bir aile ortamında elde edebilir. Bu yüzden çocuk için önemli olan bireyler önce en yakınındaki anne babasıdır. Çocuk; gelişme sürecinde ebeveynlerinin kişilik özelliklerini, davranışlarını ve tutumlarını benimser ve onlar gibi olmaya özenir. Çocuk gelişirken davranışlarında, duygularında ve değerlerinde ailesini model alır.

Ailede çocuğun gereksinimlerinin karşılanmasını etkileyen sosyo-kültürel faktörler şöyle sıralanabilir:  Aile yapısı  Ailenin sosyoekonomik koşulları,  Ailenin kültürel değerleri,  Ailenin yaşadığı çevre,  Aile bireylerinin yaşı,  Ailedeki çocuk sayısı,  Ailenin eğitim ve meslek durumu

Çocuk için duygusal gereksinimlerinin aile içinde karşılanma biçimi, çocuğun ailede kişiliğini şekillendiren ve ahlaki gelişimini destekleyen en önemli özelliktir. Çünkü, yukarıda verilen örneklerde aile içi davranışlar,tutumlar ve etkileşim-iletişim süreçleri ve bunların çocuk üzerindeki sonuçları da farklılaşacaktır. Temel fiziksel gereksinimleri karşılanan çocuğun gelişme sürecinde özellikle duygusal desteğe yani sevgi, disiplin ve özgürlüğe gereksinimi vardır. Bu gereksinimler sonuçları itibari ile dolaylı olarak saygı, şefkat, özgüven ve özdenetimi de içerir.

Duygusal gereksinimlerin en önemlisi sevgidir. Sevgi aslında tüm canlıların temel gereksinimidir. Sevildiğini hisseden çocuk hem kendisinin hem de çevresindeki diğer bireylerin değerli olduğunu bilir ve davranışlarını bu temel algı çerçevesinde yönetir. Sevgi ile birlikte diğer ihtiyaçları karşılanan ve temel güven duygusunu kazanan çocuk, toplumsal hayatın kurallarını hayata geçirmede ve sağlıklı ilişkiler kurmada da cesaretlenecektir.

Disiplin, bir yol gösterme, rehber olma ve çocuğa özdenetimi öğretme olarak tanımlanabilir. Disiplin sınırsız istekleri olan birey ile beklentiler ve kaynaklar açısından sınırlı bir çevre arasında denge kurma gereğinden kaynaklanır. Bu anlamda çocuğa disiplini öğretmek ve davranışlarını onun gelişimini kısıtlamadan kontrol etmek, çocuğa kendisi ve çevresindekiler arasındaki özgürlük alanını öğretmek demektir.

Özdenetim çocuğa, her yaşta yapabilecekleri konusunda kendisine ve çevresine zarar vermemek koşulu ile özgürlük ve sınırlama tanımak ve taşıyabileceği kadar sorumluluk vermekle mümkün olabilir. Bu noktada çocuğu yakından tanıyan, anlayan, ona kendi yeterlilikleri ve sınırlılıklarını tanıma konusunda destek veren yetişkin tutumu oldukça önemlidir.

Ailede değerler eğitiminin amacı; çocukları kendisi ile barışık ve topluma çeşitli şekillerde katkıda bulunan bireyler olarak yetiştirmek ve çocukların günlük hayatta kendilerini ve diğerlerini etkileyen konularda iyikötü ve doğru-yanlış arasında uygun seçimler yaparak hareket etmelerini sağlamaktır.

Değerler eğitimi, çocukların sorumluluklarını taşıyabilecekleri makul seçimler yapabilmelerine imkânı sağlayan bilgi, beceri ve yeteneklerinin geliştirilmesini sağlar.

Değerler eğitimi sürecinde değerlerin aile içinde nasıl öğretildiğinden önce çocuğun değerleri nasıl öğrendiği üzerinde durulmalıdır. Ç ünkü yetişkinden farklı öncelikleri ve gereksinimleri olan çocuk, yetişkinden daha farklı şekillerde öğrenmekte ve çevresini yetişkinlerden farklı algılamaktadır.

Ailelere değerler eğitiminde rehber olacak öğrenme ilkeleri şunlardır:  Ç ocuklar gündelik yaşantılarında sıradan etkileşimlerle değerleri öğrenirler. Değerler eğitiminden, sadece çocukla olumsuz davranışların sonuçları hakkında konuşmak veya ona yalan söylemenin kötü, paylaşmanın iyi olduğu gibi açıklamalar yapmak anlaşılmamalıdır.  Ç ocuklar, yetişkinlerin sunduğu örneklerden öğrenirler. Aile bireylerinin kendi davranışlarından somut örnekler sunması çocukların öğrenmesini daha da kolaylaştıracaktır.  Ç ocuklar yetişkinlerin çaba harcadığı değerleri öğrenir. Yetişkin savunduğu değerlerin tümünü içselleştirmemiş olsa da çocuk yetişkinin bu konudaki çabasına şahit olacaktır.  Ç ocuklar aile içindeki özel paylaşımlarla değerleri öğrenirler. Ailece yapılan özel etkinlikler, sadece aile bireylerine ayrılan özel zaman dilimleri çocuklara değerleri öğretir.  Ç ocuklar aile dışındaki sosyal dünya ile etkileşimleri ile de değerleri öğrenirler. Arkadaşlar, geniş aile, kitaplar, televizyon ve yaşadıkları toplumdaki diğer yaşantıları çocuğun genişleyen sosyal dünyasının parçalarıdır.  Ç ocuklar yetişkinlerin dünyaya dair açıklamaları ile değerleri öğrenirler. Ç ocuğun görmesini ya da duymasını istemediğimiz şeylere şahit olabilirler. Bu durumlar, yetişkinin çocuğa kendi bakış açısını paylaşması için fırsat verir. Ç ocuğun şahit olduğu durumu yetişkin seçmemiş olsa da, açıklamalarıyla çocuğun bu durumu anlamasına yardım eder.

Değerler eğitimi, çocuğun tüm gelişiminin önemli bir parçasıdır ve bu gelişime ailenin beklentileri büyük ölçüde etki etmektedir. Sosyal alan kuramı, ahlaki gelişimde ailenin çocukla etkileşimlerinin etkisi ile ilgili olarak duyuşsal alan kadar bilişsel alanın da önemine dikkat çekmektedir. Duyuşsal alanda etkileşim genel olarak çocuk ve aile arasında duygusal gereksinimlerin karşılanmasına yönelik aile tutumları da dâhil her türlü etkileşim olarak tanımlanabilir. Bilişsel alan ise etkileşim sürecinde verilen mesajların içeriği ve niteliği ile ilgilidir.

Ailede değerler eğitimi doğal ve doğrudan olmak üzere iki farklı türde uyaranlar yoluyla gerçekleşir. Doğal uyaranlar duyuşsal alanda; doğrudan uyaranlar ise bilişsel alanda daha yoğun etkileşimler içermektedir. Her iki uyaran durumunda sosyal etkileşim vardır ancak çocuğun doğal veya doğrudan uyaranlarla edilgen olarak değerleri kazandığı sonucuna varılmamalıdır.

Doğal uyaranlarla ailede değerler eğitiminde aile bireylerinin model olması, aile içi iletişim ve etkileşim ve ailenin yaşam biçimi etkilidir. Aile bireylerinin model olması, aile içi iletişim etkileşim ve ailenin yaşam biçimi yoluyla değerler eğitiminde sosyal öğrenme süreçleri geçerlidir. Doğal uyaranlarla değerler eğitiminde çocuk, gündelik hayatta karşılaşılan kişi veya durumlarla etkileşime girer ve bu ortamda öğrenme sosyal olarak gerçekleşir.

Ailenin yaşam biçimi de değerlerin geliştirilmesinde doğal bir uyaran sağlaması açısından etkilidir. Örneğin, ailenin boş zamanları nasıl değerlendirdiği, aile bireylerinin alışkanlıkları, dünyaya bakış açısı gibi özellikler ailenin yaşam biçimine dair ipuçları sunar. Aile boş zamanlarında TV seyretmeyi tercih ediyor ve ortamda çocukların varlığına göre programları değiştirmiyorsa, çocuk medya aracılığıyla verilen çok sayıda mesaja karşı savunmasız kalacaktır ve istendik değerleri geliştiremeyecektir.

Doğrudan uyaranlarla değerler eğitiminde, aile içi her türlü etkileşim değerler için bir fırsat olarak görülür ve çocuğa değerler bilinçli olarak kazandırılır. Bu nedenle ailede değerler eğitimi için uygun ortamlar yaratmak ve çeşitli uyaranları kullanarak öğrenme fırsatları oluşturmak gereklidir. Bunun için ailenin öncelikle zaman ayırması gerekir.

Değerler eğitiminde uyaranları doğrudan uyaran yapan değerler eğitimi için ailenin bu uyaranları bilinçli olarak seçmesi ve çocuk için yetişkinin bilişsel desteğini içeren bir öğrenme ortamı yaratmasıdır.

Çocuk kitapları; öyküler, çizgi filmler, bilgisayar oyunları, müzik, TV programları, bazı güncel haberler, bayramlar ve doğa olayları değerler eğitiminde doğrudan uyaranlar olarak kullanılabilir.

Temel evrensel değerler, tüm dünyanın onayladığı değerlerdir. Dürüstlük, yardımseverlik, sorumluluk, sevgi,saygı gibi evrensel değerler hemen her çağda ve her yerde arzulanan insani ve ahlaki özelliklerdir. Kişiden kişiye değişebilecek değerler konusunda aile baskıcı olmamalı ve çocuğun kendi bakış açısını oluşturmasını desteklemelidir. Kazandırılmak istenen değerin adı ne olursa olsun çocuk kendi yaşına göre bu değeri algılayacak ve yorumlayacaktır. Bu nedenle okul öncesi dönemde soyut düşünemeyen çocuk için karmaşık soyut kavramların konu edilmemesi daha uygundur.

Çocuklarla aile için önemli değerlerle ilgili konuşmak hem onların değerlerini öğrenmeleri için hem de doğru davranmaları için ilk adım olacaktır. Bu süreçte çocuğun yaşına uygun olarak ailenin çocuğa bilgi vermesi; fikir sorması; dinlemesi; somut örnekler vermesi; olumlu davranışları pekiştirmesi; çocuğun en uygun davranışı kendisinin bulmasına yardımcı olarak kendini değerlendirmesine de fırsat vermesi en yapıcı yaklaşım olacaktır.

Çocuklara değerleri kazandırmak için uzmanların ailelere önerileri şunlardır:  Aile için öncelikle hangi değerlerin önemli olduğu belirlenmeli ve bu değerlerle ilgili çocukla konuşulmalıdır.  Ç ocuklara model olmak ve değerleri tartışmak için bilinçli olarak çaba gösterilmelidir.  Belirlenen değerler üzerinde aile içinde fikir birliğine varılmalı ve çocuğa hangi davranışın kabul edilebilir olduğuna ilişkin açık ve tutarlı mesajlar verilmelidir.  Belirlenen değerlerin çocuğa hangilerinin kazandırabileceği yani çocuğun yaşı dikkate alınmalıdır.  Değerlerin kazandırılması için sosyal ve fiziksel bir ortam yaratılmalıdır.  Değerler eğitimi için yetişkinler tarafından zaman ayrılmalı, yorgunluk ve geçmiş deneyimler gibi zorlukların üstesinden gelinmelidir.

Çocukla birlikte yapılan etkinliklerin en önemli özelliği, yapılan çalışmaların somut bir hatıra olarak çocuk için kalıcılığı ve anlamıdır. Birlikte yapılan bu çalışmaların, değerleri içselleştirmelerinde çocuklara yardımcı olacağı bilindiğinde birlikte geçirilen zaman yetişkin için de daha anlamlı olacaktır.

Değerler eğitimini pekiştirmek için çocuklarla yapılabilecek etkinlikler; Sevgi Kitabı, Teşekkür Notları, Nezaket Ağacı, Kalp Çizelgesi, Yardım Kutusu, Sessiz Zamandır.

Değerler eğitimini pekiştirmek için çocuklarla yapılabilecek etkinliklerden ‘Nezaket Ağacı’ etkinliğinin basamakları şöyledir:  Büyük bir ağaç dalı bulun ve bir kabın içine yerleştirin.  Renkli kartondan bazı yaprak ve meyve şekilleri kesin.  Her bir yaprak ya da meyve parçası üzerine bir nezaket hareketi yazın.  Nezaket hareketleri, çocuğun kardeşine gülümsemesinden, masanın hazırlanması ya da dedesi için resim çizmesine kadar değişik şekillerde olabilir.  Her bir yaprağın üzerine bir delik delin ve kutuya atın.  Her gün aileden bir kişiye kutudan yaprak çektirin.  Nezaket hareketi tamamlandığında, yaprağı yün ip ile ağaç dalına asın.  Kısa zamanda, herkesin birbiri için yaptığı güzel şeyleri hatırlamanızı sağlayan yapraklarla dolu bir nezaket ağacına sahip olacaksınız.

Değerler eğitimini pekiştirmek için çocuklarla yapılabilecek etkinliklerden ‘Yardım Kutusu’ etkinliğini basamakları şöyledir:  Ç ocuğun destekleyeceği bir sebep bulmasına ve para toplamak için özel bir yardım kutusu oluşturmasına yardım edin. Bunun için eski bir ayakkabı kutusunu kullanabilirsiniz.  Elinizde ne malzeme varsa kutuyu dekore etmek için kullanın.  Kutunun üzerine destek verdiğiniz şeyi temsil eden bir resim yapıştırmak da anlamlı olacaktır.  Yardım kutunuzun görünüşünden memnun olduğunuzda, kutuyu evinizde kolayca görünen bir yere yerleştirin ve aile üyelerini katılmaya teşvik edin.  Bu etkinlik küçük çocukların bile başkalarına yardım etmenin önemini anlamalarına yardımcı olur.

Değerler eğitiminde de aile katılımının önemi çok açıktır. Çünkü değerler eğitimi evde başlar. Çocukların eğitim yaşamları boyunca ahlaki gelişiminin desteklenebilmesi için okul-aile işbirliği önemlidir. Eğer okul ve aile birbirlerini desteklerlerse, çocuk ailesinden öğrendiği değerleri içselleştirerek öğretmeni ile tartışarak dünya içinde önemli olan evrensel değerler olduğunu sonucuna ulaşır. Ailede öğrenilen değerler öğretmen-çocuk ve akran ilişkilerine uyarlanabilir. Eşsiz bir sosyal ortam olan sınıf bir arkadaş topluluğudur ve sınıftaki yaşıtların etkileşiminin kalitesi çocuklar arasında değerler eğitiminde önemli olan toplumsal yardımseverlik davranışlarını destekleyen kritik değişkenlerdir.

Değerler eğitiminde aile katılımını desteklemenin yolları şunlardır:  Aileler çocukları ile okulda ve evde öğrendiklerini düzenli olarak tartışabilirler.  Aileler sınıf kuralları ve çocukların bu kurallara uymadıkları zaman karşılaşacakları sonuçlar hakkında bilgilendirilebilir  Aileler okula davet edilerek sınıf etkinliklerine gönüllü katılabilirler. Böylece, aile sınıfta yapılan çalışmalar konusunda daha iyi bilgi sahibi olurlar.  Bilgilendirme notları veya mektupları ile aile okulda yapılan çalışmalardan haberdar edilebilir ve okulda öğrenilenlerin evde desteklenerek pekiştirilmesi sağlanır.