OKULÖNCESİ DÖNEM DEĞERLER EĞİTİMİNDE ÖĞRETMENİN VE OKULUN ROLÜ

En geniş tanımıyla eğitim; kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreçlerin tümü olarak tanımlanmaktadır.

Kişinin yaşadığı toplum içinde değeri olan, yetenek, tutum ve diğer davranış biçimlerini geliştirdiği süreçlerin amaçlı, sistemli, planlı ve organize eğitim- öğretim olarak gerçekleştirilmesi örgün eğitim olarak adlandırılır.

Okulöncesi eğitimin temel ilkeleri arasında temel değerleri içeren Okulöncesi dönemde verilen eğitim ile çocukların sevgi, saygı, işbirliği, sorumluluk, hoşgörü, yardımlaşma, dayanışma ve paylaşma duygu ve davranışları geliştirilmelidir ve Eğitim, çocuğun kendine saygı ve güven duymasını sağlamalı, ona öz denetim kazandırmalıdır maddeleri yer almaktadır.

Geniş aile, çekirdek ailenin akraba, evlilik veya evlat edinmesi ile büyümesi olarak tanımlanmaktadır.

Öğretmenlik, eğitim alanında özel uzmanlık bilgi ve becerisi içeren; akademik çalışma ve mesleki hazırlık gerektiren profesyonel statüde bir uğraşı alanı olarak tanımlanmaktadır.

1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununa (Madde 43) göre öğretmenlik; devletin eğitim, öğretim ve bununla ilgili yönetim görevlerini üzerine alan bir ihtisas mesleğidir.

Sistemin yapısı ne olursa olsun, bu sistemlerdeki en önemli öğelerin öğretmen, eğitim programı, öğrenci ve yöneticiler olduğu görülmüştür. Öğrenci öğesi eğitim sisteminde hem girdi hem de çıktı olarak görülmektedir. Eğitim programı okul içi ve okul dışındaki öğretme ve öğrenme etkinliklerinin bütünü olarak vurgulanmakta; öğretmen öğesi ise, hem eğitim sürecinin hem de süreç sonundaki çıktının kalite güvencesi olarak değerlendirilmektedir. Yönetici ise okul ikliminin oluşturulması ve korunmasında en önemli sorumluluğu üstlenmektedir.

Öğrencilerin topluma ve değişen dünya koşullarına uyum sağlaması için gerekli bilgi, beceri ve değerlerikazandıran ve onları yaşama hazırlayan bir rehber olarak öğretmenin; toplumda diğer meslek gruplarından farklı bir yeri vardır. Öğretmen toplumun her kesiminde model olarak görülmektedir. Bu sebeple alan farkı olmaksızın tüm öğretmenlerin meslektaşları, öğrencileri ve onların aileleri ile olumlu iletişim ve etkileşim içinde olması ve yüksek ahlaki özelliklerin göstergesi olan değer, tutum ve davranışları sergilemesi gereklidir.

Genel olarak öğretmen, eğitim sürecinin çeşitli aşamalarında gerçekleşen etkileşimlerin yönünü ve niteliğini belirleyici olarak görev yapmaktadır. Öğretmen açısından bu aşamalar eğitim ortamının olanaklarını analiz etmek; çocukların akademik ve kişisel özelliklerini değerlendirmek; çocukların kazanması gereken davranış ve beceriler için eğitim programı ile elde ettiği bilgileri bütünleştirmek ve eğitim programını uygulamaktan oluşmaktadır.

Okulöncesi öğretmeni, çocukların kurumsal eğitim sürecindeki ilk öğretmenidir ve ebeveynlerden sonra çocuk için en önemli bireydir. Mesleki anlamda ise okulöncesi öğretmeni, çocukların gelişimsel özelliklerini bilen; onların yaşına uygun gelişimsel eğitim planlaı ve ortamları hazırlayan ve planlarını uygulayarak çocukların eğitim programından en yüksek yararı kazanmasına aracılık eden kişidir. Okulöncesi öğretmeni, öncelikle yaşamına geçirdiği değerler, tutumlar ve davranışlarla çocuklara model olur ve değerlerin gözlem yoluyla kazanımını destekler. Öğretmenin kendi sahip olduğu özellikler kadar eğitim sürecinde üstlendiği mesleki sorumluluklar da değerler eğitiminde önemli rol oynamaktadır. Öğretmen, okulöncesi eğitim programında öngörülen temel değerleri farklı etkinlikler, uygulamalar ve yöntemlerle çocuklara kazandırmaya çalışır. Çocuklara değerleri kazandırma ve çocukların değerleri geliştirme sürecinde başarı ve etkililik, öğretmenin mesleki yeterliklerinden ve etik tutumundan bağımsız değildir. Diğer bir ifadeyle, mesleki olarak temel yeterlikleri kazanmış ve etik değerleri benimsemiş etkili bir öğretmen değerler eğitiminde başarılı olabilir. Ancak öğretmenin yeterlikleri, mesleki etik anlayışı ve etkililiği sadece değerler eğitiminin başarısını belirlemekle kalmaz tüm eğitim sürecinin başarısınında temeldir.

Öğretmen yeterlikleri; öğretmenlik mesleğini etkili ve verimli biçimde yerine getirebilmek için sahip olunması gereken bilgi, beceri ve tutumlar olarak tanımlanmaktadır (MEB, 2008).

Avustralya’da Ulusal Öğretmenlik Mesleği Standartları’nın mesleki boyutları, Mesleki değerler,  Mesleki bilgi,  Mesleki uygulama,  Mesleki ilişkiler içeren basamaklardan oluşmaktadır.

Mesleki değerler öğretmenin mesleğe ilişkin tutum, inanç ve davranışlarını içerir. Mesleki bilgi öğretmenin, alanı konusunda aldığı eğitim ve sahip olduğu akademik ya da bilimsel bilgi birikimine; mesleki uygulamalar, öğretmenin alanı konusunda sahip olduğu birikimini eğitim sürecinde yaşama geçirmesine; mesleki ilişkiler ise öğretmenin meslektaşları, aileler, çocuklar ve toplumun diğer üyeleri ile girdiği iletişim ve etkileşim sürecine işaret eder.

Mesleki etik kavramı, yazılı olmayan ancak meslek grupları tarafından kabul görmüş çeşitli davranışlar ve kurallar dizisi olarak ifade edilmektedir.

Bu ilkeler en genel ve temel biçimde şöyle sıralanmaktadır:  Profesyonellik  Hizmette sorumluluk  Adalet  Sağlıklı ve güvenli bir ortamın sağlanması  Yolsuzluk yapmamak  Dürüstlük- doğruluk ve güven  Tarafsızlık  Mesleki bağlılık ve sürekli gelişme  Saygı  Kaynakların etik kullanımı

Bu ilke doğrultusunda, profesyonel bir öğretmenin; görevle ilgili bilgi, beceri ve tutumu eksiksiz kazanmış olması, zamanında ve kusursuz hizmet sunması, mesleğini daha iyi yapabilmek için sürekli özeleştiri ve değerlendirme yapması gerekir. Ayrıca öğretmenin, görevini yerine getirirken kişisel yeteneklerini sonuna kadar kullanması; mesleğinin yöntem ve tekniklerini sürekli olarak geliştirmesi; öğrencilere fiziksel ve psikolojik anlamda öğrenebilecekleri bir sınıf ortamı sağlaması yönünde davranışlar göstermesi de profosyonellik ilkesine uygun davranışlardır.

Öğretmenin tarafsızlığı mesleki etik açısından son derece önemlidir. Öğretmen öğretmekle yükümlü olduğu resmi programın yanında kendi kişisel inançlarını içeren bir uygulamada bulunmamaya özen göstermelidir.

Bu göstergeler;  Bakım ve destek sağlama,  Adil olma ve saygı gösterme,  Mesleki tutum,  Öğrencilerle sosyal etkileşim,  Öğrenmeye güdüleme ve merakı destekleme ve  Yansıtıcı uygulamalardan oluşmaktadır.

Etkili öğretimin temel niteliği olarak tanımlanan adil olma ve saygı gösterme, öğrencilerin içinde bulundukları durumları dikkate alarak onlara eşit ve açık bir tutum sergilemeyi kapsar. Adil olma ve saygı gösterme, sınıf kuralları içinde sıklıkla yer almakta, böylece bu kavramların önemi bir kez daha ön plana çıkmaktadır. Öğretmen öğrencilerinin ailelerine onlarla çeşitli iletişim yöntemleri ile ulaşarak öğrencilerin ilk öğretmenleri olan anne-babaları çocukların eğitimi konusunda yakından tanımak, katılımı istenilen düzeye ulaştırmak için girişimde bulunabilir. Bu yöntemlerle aileye ulaşılması da aileye ve çocuğa gösterilen saygının farklı bir biçimidir. Adil olma ve saygı gösterme etik standartlar ya da ilkelerle yakından ilişkilidir. Çünkü etik standartların ana ölçütünü insanların onuruna saygı gösterme oluşturur.

Yansıtıcı uygulamalar yoluyla tüm öğretmenler yeteneklerini geliştirerek deneyim edinirler. Yansıtma, kendi deneyiminden öğrenmedir. Yansıtıcı düşünen öğretmen, sürekli ve amaçlı olarak öğretim sürecini, bu süreçteki rolünü ve uygulamalarını nesnel olarak sorgulayan ve değerlendiren, gerekli gördüğü durumlarda düzenlemelerde bulunan bir yaklaşım sergiler. Böylece öğretim sürecini deneyim ve uygulamadan edindiği bilgilerle, olabildiğince yüksek yarar sağlayacak şekilde düzenler. Yansıtıcı uygulamalar hizmet öncesi öğretmen eğitiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Etkili öğretmenler, yansıtmayı mesleki yaşamları boyunca kullanırlar.

Okul öncesi öğretmeni; mesleki standartlar kapsamında çocukların bireysel farklılıklarını temel alarak, her çocuğun en üst düzeyde öğrenmesine olanak tanıyan eğitimsel uygulamaları sınıf içi ve sınıf dışı öğrenme ortamlarına uyarlayabilmelidir.

Öğretmen, etik standartlar doğrultusunda, çocuklara karşı adil, dürüst ve saygı göstererek mesleğin gereklerini uygulamalıdır. Etik standartlara bağlı bir öğretmen çocukların yaşantısında değerlerin kazanımına dolaylı olarak katkı getirecektir.

Çocuklara değerlerin kazandırılmasında, ail eve çevreden sonra öğretmen, öğretmenin eğitim yaklaşımı, sınıf ortamının genel havası ve okul kültürü belirleyicidir.

Etkili değerler eğitimi, değerlerin öncelikle bilişsel olarak kavranması, duyuşsal olarak önemsenmesi ve tüm bu süreçlerin bir ürünü olarak benimsenen değerlerin davranışla hayata geçirilmesi aşamalarını içerir.

Etkili bir okulöncesi öğretmeni sınıfındaki çocuklara değerleri kazandırmada pek çok öğeyi dikkate alır. Öğretmen, öncelikle çocuklar ve aileler için öğretmen olmanın dışında ne anlam taşıdığının bilincindedir. Bu bilinçle etkileşim ve iletişimini yönlendirir. Birçok kaynakta sözü edildiği gibi öğretmen, eğitim sürecinde; liderlik, öğreticilik, temsilcilik, arabuluculuk, yargıçlık, rehberlik, danışmanlık, ana-babalık gibi birçok rolü oynamaktadır. Okul ortamı bu rolleri oynarken öğretmeni etkiler. Öğretmenin rolünü oynama biçimi de eğitim ortamını etkiler. Bunun yanında, öğretim sürecinde de öğretmenin farklı rollerinden ve sorumluluklarından söz edilmektedir. Bunlar; lider-uygulayıcı, model olma, rehberlik etme rolleridir. Etkili okulöncesi öğretmenleri, değerler eğitiminde eğitim ortamının hazırlanması ve eğitim programı ile değerleri bütünleştirme konusunda da sorumluluklarının farkındadırlar.

Okulöncesi dönemde öğretmen aracılığı ile çocukların yaşamıyla olabildiğince bütünleştirilecek olan değerler eğitimi, öncelikle ilköğretimin ilk kademesinde, genel olarak ise tüm yaşam boyunca temel değerlerin hayata geçirilmesinde kritik öneme sahiptir.

Sınıf ikliminin oluşturulmasında öğretmenin kişiliği, çocuklara yaklaşımı, dili kullanma biçimi, çocuklara hitap şekli, sınıfı kontrol tekniği ve değer yargıları sınıf ikliminin oluşumunda etkilidir.

Öğretmen-çocuk etkileşiminde dikkat edilmesi gereken bazı konular vardır. Buna göre öğretmen:  Çocukların kişiliklerine saygılı olmalı,  Çocuklarda gördüğü olumlu her davranışı abartıdan kaçınarak ödüllendirmeli,  Samimi, sıcak, güven verici ve esprili olmalı,  Sınıfta demokratik bir ortam oluşturmalı,  Çocuklarla empati kurabilmeli, Çocukların sorumluluk, dürüstlük, sevgi ve saygı gibi değerleri içselleştirebilecekleri biçimde davranmaları için model olmalı.

Sınıf kurallarını oluşturmada çocukların görüşlerini temel alarak adil ve demokratik bir sınıf ortamı hazırlanması değerler eğitiminde ilk aşamayı oluşturur.

Bir anlaşmazlığın çatışma olarak tanımlanabilmesi için, en az iki farklı fikrin, yaklaşımın, isteğin olması yani bir zıtlaşma durumunun olması gerekir.

Çatışma çözmede problem durumunu tanımlaması, probleme olası çözümler üretmesi, olası çözümleri değerlendirmesi, hangi çözümü uygulayacağına karar vermesi, çözümü uygulaması, çözümün başarısının değerlendirmesi şeklinde bir dizi basamağı takip etmesi uygundur.

Okul, farklı çevrelerden gelen, farklı niteliklere sahip öğrencilere ortak bazı değerler kazandıran bu amaçla oluşturulan özel bir çevredir. Okul, diğer örgütlerden farklı olarak temelde sosyal kültürün üretildiği ve aktarıldığı bir kurumdur. Dolayısıyla okulu, gerek işlevleri, gerekse özellikleri yönünden bütünüyle kültürel bir örgüt olarak nitelendirmek de mümkündür.

Örtük program, açıkça belirtilmemiş, gizli program, örtülü program, gizli müfredat olarak da adlandırılmaktadır. Örtük program; yazılı bir döküman halinde olmayan okul/sınıf kuralları, toplumsal yaşama dair tutum, değer, alışkanlık ve beceriler kazandırmak amaçlı mesajlar içeren program olarak da ifade edilir.

Öğrenciler örtük program kapsamında üç temel kaynaktan öğrenmektedir. Bu üç temel kaynağın ilki; eğitim sistemi ve okulun idari-kurumsal araç ve düzenlemeleri; ikincisi okul-çevre arasındaki etkileşimler ve üçüncüsü ise sınıf iklimi boyutudur.

Örtük program;  Yazılı değildir ve açıkça söylenmez; üstü kapalı mesajlar içerir. Öğeleri açık ve belirgin değildir.  Resmi programlarda belirtilmeyen ders içi ve ders dışı her türlü uygulamayı kapsar.  Bilinçli ya da farkında olmadan yapılan uygulamalar sonucu oluşur.  Çoğu zaman çocukları resmi programlardan daha fazla etkiler. Çocukların davranışları ya da başarılarına göre sınıflandırılmasında önemli bir yeri vardır.  Okuldan okula, öğretmenden öğretmene farklılık gösterebilir.  Eğitim-öğretim etkinliklerinin kalitesi üzerinde etkiye sahiptir.

Çocuklar değerlerle okulöncesi eğitim kurumlarında tanışır, karşılaşır ve değerleri yaşadıkça içselleştirirler. Bu doğrultuda değerler bütüncül eğitim anlayışı ile incelendiğinde, eğitim örgütlerinin değerlerden bağımsız olamayacağı görülmektedir. Kurum yöneticisi, öğretmenler, yardımcı personel, aileler ve çocuklar okul kültürünün paydaşlarıdır. Örgütlerin yaşamasının ve gelişmesinin sadece fiziksel öğeler ile sağlanamayacağı kabul görmüş bir gerçektir. Okul, diğer örgütlerden farklı olarak temelde sosyal kültürün üretildiği ve aktarıldığı bir kurumdur. Dolayısıyla okulu, gerek işlevleri, gerekse özellikleri yönünden bütünüyle kültürel bir örgüt olarak nitelendirmek de mümkündür. Topluma iyi vatandaş yetiştirme üzerine odaklanmış olan değerlerin (dürüstlük, saygı, hoşgörü, sorumluluk, yardımseverlik, ahlaki değerler vb.) kazandırılmasında okulların etkin rolü vardır. Okul, çocukların sağlıklı ve bilinçli vatandaş olarak yetiştirilmesindeki sorumluluğu aileler ile paylaşmaktadır.

Okul kültürü; kurallar, inançlar ve bir okuldaki yönetici, öğretmen ve öğrencilerin davranışlarına kılavuzluk eden değerler olarak tanımlanmaktadır.

Okul yöneticilerinin, okulda güçlü bir ortak kültürün yanında açık, olumlu, destekleyici, güvene dayalı bir iklimin oluşmasına öncülük yapmaları beklenir.

Okulun eğitim anlayışı, vizyon ve misyonu arasında eşgüdüm sağlanmalıdır. Bir başka deyişle okulun ilkeleri ve kuralları tüm personel ve çocuklar için işlerlik taşımalıdır. Örneğin; çocukları hak ve sorumluluk bilincine sahip bireyler olarak yetiştirmeyi amaçlayan bir okulda, görev tanımları yapılmamış öğretmenlerin hak, sorumluluk ve yetkilerinde yaşanan karmaşa okulun profesyonel değerleri içselleştirememiş bir kültüre sahip olduğunun göstergesidir.