OKULÖNCESİ DÖNEMDE DEĞERLER EĞİTİMİNİN YERİ VE ÖNEMİ

Kişilik, bireyin sosyal, ahlaki, zihinsel ve fiziksel özelliklerinin dinamik bir biçimde bütünleşmesidir. Kişilik, gelişimin ve insan davranışının tüm yönlerini kapsayan bir kavramdır.

Duygular, yetenekler, güdüler, mizaç, sosyal, bedensel ve bilişsel özellikler, karakter ve değerler, inançlar, tutumlar, görüşler gibi tüm özellikler kişiliği oluşturur.

Kişilik gelişiminin önemli öğelerinden biri de gelişimsel bir süreç içinde ortaya çıkan ahlak gelişimi ve değerler sistemidir.

Ahlak gelişimi toplumun tüm değerlerine kayıtsız şartsız edilgen bir uyma değil, topluma etkin bir biçimde uyum sağlamak için değerler sistemi oluşturma sürecidir.

Değerler, kültür ve topluma anlam ve önem veren ölçütlerdir. Onlar, insanların çoğunluğu tarafından üzerinde uzlaştıkları ve paylaşılan gerçek davranış standartlarıdır. Bireyler bu değerleri, ortak huzur ve başarının korunması ve toplumsal gereksinimlerin karşılanması için uygularlar. Değerler davranışlara yön verirler ve çoğunluk tarafından benimsendikleri için davranışlarda kalıplaşmaya yol açarlar. Değerler; yararlı görülen ve bir ölçü biçimi olarak kabul edilen psikolojik, toplumsal, ahlaki ve estetik açıdan düşünülen yüksek ve yararlı niteliklerdir. Değerler hakkında bireysel, toplumsal ve kültürel açıdan yapılan incelemelerde, değerlerin bir taraftan kişisel tutumları ve bilişsel süreçleri etkilediği, diğer yandan da kültür örüntülerini yansıttığı kabul edilmektedir.

Eğitim sistemlerinin temel amacı, bağımsız düşünme gücüne sahip yapıcı ve yaratıcı insanlar yetiştirmektir.

Değerleri kazanma süreci çocukluktan itibaren başlar. Çocuğun büyümesiyle birlikte değerlerde artış ve çoğalan değerler arasında kimi zaman çatışma görülür. Ancak birey zamanla hangisinin daha önemli olduğunu ayırt etmeye başlar. Değerlerin kazanılmasında anne, baba ve aile çevresi, içinde yaşanılan kültür ve toplumsal sınıfın etkisi büyüktür.

Okulöncesi dönem çocuklarda değerlerin temellerinin atıldığı ilk dönemdir.

Erken çocukluk döneminde çocuklar birey olarak kabul edilmek, saygı duyulmak, mutlu olmak, öğrenmek ve araştırmak, özgürlük ve güvenli ilişkilere gereksinim duyarlar.

Değerlerin duyuşsal, bilişsel ve eyleme ilişkin üç yanı vardır.

Değerler eğitimi, çocuğun bilişsel ve sosyalduygusal gelişim alanlarıyla yakından ilgilidir. Değerlerin gelişimi doğrudan sosyalleşme süreci içinde gerçekleşir. Değerler eğitimi denildiğinde, karşımıza ahlak, kişilik ya da karakter eğitimi kavramları çıkmaktadır. Gelişimin erken dönemlerinde çocuklara kazandırılmaya çalışılan değerler, onların bilişsel ve sosyal gelişiminden ayrı düşünülemez.

Değerler eğitiminin baş amacı toplumsal değişim içinde sorumluluklarını yerine getiren ve olumlu kişilik özelliklerine sahip olan iyi vatandaşlar yetiştirmektir. Ayrıca, sevgi, işbirliği, dürüstlük, adalet, eşitlik, cesaret, barış, merhamet, bilimsel tutum, insanların kardeşliği, emeğin onuru gibi temel değerler konusunda çocukları desteklemektir. Değerlerin gelişimi doğrudan sosyalleşme sürecinin bir parçası olup rol öğrenmesi biçiminde gerçekleşen bir sosyal öğrenmedir.

Sosyal gelişim, çocuğun hem topluma uyum sağladığı hem de kendi bireyselliğini oluşturduğu iki yönlü bir süreçtir. Bu yüzden sosyal gelişimin içinde hem sosyalleşme hem de bireysel gelişim vardır.

Sosyalleşme, çocuğun içinde bulunduğu toplumun değerlerini, tutumlarını ve kendisinden beklediği davranışları kazanma sürecidir. Başka bir deyişle, çocuğun sosyalleşmesi, bilişsel gelişimle birlikte onun içinde yaşadığı çevrenin ideallerine, inançlarına uygun olarak iletişim, dil ve kültür aracılığıyla bütünleşmesidir.

Sosyalleşme süreci, çocuğun bilişsel ve fiziksel alanda bazı yeterlikleri kazanmasını gerektirir. Sosyalleşmede özellikle bireyin bilişsel olgunluğu önemlidir. Sosyal ilişkileri ve kuralları kavramak belli bir zihinsel olgunluğa sahip olmayı gerektirir. Bununla birlikte çocukların sahip olduğu dil gelişim özellikleri ve düzeyi onun çevresiyle iletişimini doğrudan etkiler. Çocukların sosyal ilişkilerini başlatma ve sürdürme, kendi duygu ve düşüncelerini ifade etme ve söylenenleri anlama konusunda konuşma ve dinleme becerileri çok önemlidir. Kısaca, çocukların sosyalleşme sürecinde toplumsal değerleri kazanmasında bilişsel olgunlaşma düzeyiyle birlikte dil ve iletişim becerileri de önemli bir yer tutar.

1990’lı yıllardan günümüze kadar okulda değerler eğitiminde yer alan baskın yaklaşım, azınlıklar üzerine egemen toplumsal değerlerin dayatılması yerine, farklı değerlerin birleşimini kabul eden yapılandırmacı yaklaşımdır.

Okullarda yapılan değerler eğitiminde, tarafsız, yararlı, evrensel olarak üzerinde uzlaşılan ve çoğulcu bir toplum için vazgeçilmez değerler verilmelidir. Bunun yanında, okullar, değerleri açığa çıkarmanın yanında çocukların değerleri anlamaları, içselleştirmeleri ve belli değerlere göre davranmaları için onlara yardım etmelidir.

Okullarda uygulanabilecek değerler eğitimi programlarının içeriğinde genelde sorumluluk, işbirliği, saygı, merhamet, özdenetim, özveri, hoşgörü, cesaret, dürüstlük, adalet gibi ortak değerlere yer verilmektedir. Bu değerlerin yanı sıra arkadaşlık, iyimserlik, sabır, ileri görüşlülük ve amaçlılık, sağduyu, yardımseverlik, nezaket, sadakat programlarda yer alan diğer değerler arasındadır.

Değerler eğitiminde bazı değerler öne çıkmaktadır. Lickona göre saygı ve sorumluluğun iki temel değer olarak öncelik taşımaktadır. Diğer değerler saygı ve sorumluluğu biçimlendirir ya da saygılı ve sorumluluk içinde davranmaya yardım ederler. Bu değerler sağlıklı kişilik gelişimi, kişilerarası ilişkilere özen gösterme, demokratik bir toplum ve barış dolu bir dünya için gereklidir. Isaacs’a göre sağduyu ve cesaretin diğer tüm değerlerin gelişimi için gerekli olduğunu ve bütün yaş düzeylerinde sağduyu ve cesarete ilişkin uygulamaların yeri olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, ileri aşamalarda diğer değerlerin temellerini sağlam atmak için itaat, dürüstlük ve düzenlilik önemlidir. Yedi yaşına kadar çocuklar, mantıklarını kullanmakta zorlandıkları başka çıkış yolları olmadığı ya da korktukları için itaat ederler. Bu dönemde çocukların gerçek durumlarına dayalı olarak dürüstlüğü geliştirmelerine rehberlik edilmelidir. Ayrıca, erken dönemde geliştirilmediğinde sonradan geliştirilmesi çok zor olan ve birlikte iyi geçinmek için gerekli olan düzenlilik anlayışı da desteklenmelidir.

Değerler eğitimi programlarının kapsamı incelendiğinde pek çok ortak değerin yer aldığı görülmektedir. Okulöncesi dönemde çocuklara hangi değerleri kazandırılacağı belirlenirken; bu dönem çocuklarının bilişsel, dil, sosyal, duygusal ve ahlak gelişim özellikleri kesinlikle göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca, çocukların yaşadıkları çevrenin sosyokültürel özellikleri dikkate alınarak hem evrensel olarak çoğunluğun üzerinde uzlaştığı değerler hem de evrensel değerlerle çatışmayan ancak yerel özelliklere göre gereksinim duyulan diğer değerler programa alınabilir.

Okulöncesi dönemde çocuklara yönelik hazırlanmış çeşitli değerler eğitimi programları incelenerek özsaygı, özdenetim, sorumluluk, işbirliği, sevgi, saygı, dürüstlük ve sabır gibi kimi değerler alınmıştır. Bu değerlerin okulöncesi dönemde kazandırılması çocukların kişilik gelişimini destekleyerek çocuklarda özerklik, duyarlılık ve sorumlu vatandaşlığın temellerini atar.

Benlik kavramı hem benlik bilinci hem de özsaygı kavramlarını içerir. Bir çocuğun benlik algısı onun dış görünüşü, cinsiyeti, etnik kökeni, ailedeki pozisyonu ve yetenekleri hakkında duygu ve düşüncelerini içerir. Bu anlayış yargılayıcı değildir; ancak tanımlayıcıdır.

Benlik kavramının bir bileşeni olan özsaygı ise, bireyin fiziksel, duygusal yeterliliklerini ve kişisel potansiyelini nasıl algıladığına ilişkin bir değerlendirmedir.

Kendine saygının temelleri çok erken dönemlerde atılır. Bebek, anne baba tarafından gerçekten sevildiğini, gereksinimlerinin karşılandığını ve onlara rahatsızlık vermediğini hissederse kendine ve çevresine karşı güven duyar. Çocuklar, 1-2 yaşları arasında memnuniyetlerini ustalıkla ifade edebilirler ve yetişkinlerin değerlendirmelerine karşı duyarlıdırlar. 3-5 yaşlarında ise, özsaygı genellikle yüksektir. Çocuklar başarıya dayandırarak, kendilerine ilişkin değerlendirmeler yaparlar. Çocuklara olabildiğince erken bir dönemde kendi kendilerine giyinme, küçük ev işlerini yapma, giyeceğini ya da içeceğini seçme fırsatı verilmelidir. Onlar, bu işleri başardıkça kendilerine değer verirler ve yapabildiklerini, yeteneklerini tanırlar. Çocuklar 5 yaşına geldiklerinde bilgi kazanırlar ve yeni becerilerde ustalaşırlar. Bununla birlikte, planlarını gerçekleştirebilirler ve araştırmak için gösterdikleri çabanın nasıl değerlendirildiğine ilişkin bir duyarlılık geliştirirler. Onlar beceri geliştiren etkinlikler içinde diğerleri ile işbirliği yaparlar ve enerjilerini uygun biçimde kullanmanın yollarını aralar. Eğer, çocukların bu çabaları erken dönemlerde yeterince desteklenmezse, girişimlerinde başarılı olma, etkinlik başlatma, kararverme, problem çözme ve başladığı işi bitirme konusunda sorun yaşayacaklardır. Çocukların başarı ve çabalarını onaylamak, duygu ve düşüncelerini düzenlemenin yollarını bulmalarına yardım etmek, özsaygıyı besler. Çocuklar 6-10 yaşlar arasında, kendilerine ilişkin yaptıkları değerlendirmeleri akademik, sosyal, fiziksel yeterlilik ve fiziksel görünüme göre sınıflayarak yaparlar. Çocuklar kendilerini yeterli hissettiklerinde özsaygı artar. Çoğu durum ile baş etmeye çalışırken kendine güvenmek, sınırlılıklarını kabul etmek ve sorumluluk üstlenmek sağlıklı özsaygı geliştirmede önemli adımlardır. Çocuklarda özsaygının gelişimi için tanıma ve onaylama önemli gereksinimlerdendir. Arkadaşlık özsaygı için anahtardır. Çocuklar akranlarıyla birlikte oyun oynayarak problem çözme, iletişim becerilerini geliştirme ve liderlik deneyimi elde etme fırsatı yakalarlar. Bu yolla insan ve nesneleri kontrol etme deneyimi için bir şans yakalamış olur. Çocuklar da güçlü değerlerin oluşması için, onların görüşleri, değerleri, inanışları, kendilerini savunma cesaretleri ve özsaygıları desteklenmelidir.

Özdenetim, kişinin arzularını, öfkesini, zamanını kendi kendine yönetebilmesi ve harekete geçirebilmesidir. İnsanlar davranışlarını fiziksel, zihinsel, duygusal ve sosyal boyutlarıyla sorgulayıp uygun olup olmadığı konusunda özdenetim geliştirmek durumundadır. Bu becerilerin kazanılması da ancak erken dönemlerde sağlanan olumlu yaşantılarla mümkün olmaktadır. Özdenetim, diğer değerlerin temelini oluşturmanın yanında, bireyin kişiliğinin biçimlenmesinde de oldukça etkilidir. Kişinin kendi davranışlarını düzenleyebilme yeteneğini geliştirmesi uzun ve yavaş bir süreçtir.

Çocuklarda özdenetimin kazanılması için, öncelikle onların kendilerini diğerlerinden ayrı bireyler olduğunu anlayabilecek düşünme yeteneğine sahip olması gerekir. Kendinin farkında olma becerisi beraberinde özdenetim davranışını da getirir.

Sorumluluk, diğer değerlerin de gelişimine yardım eden temel bir değerdir. Çocuklar için sorumluluğun anlamı, kendi görev ve yükümlülüklerinin farkına varmasıdır.

Sorumluluk eğitiminin temelinde, çocukların iç kontrol becerisini geliştirmesine ve çevreye uyum sağlamasına yardım eden bir disiplin anlayışı yatmaktadır.

İşbirliği, başkalarının duygu, düşünce, istek, davranış ve diğer ruhsal durumlarını dikkate alarak beraber yapılan çalışmaları içerir. Çocuklar başkalarının bakış açısı hakkında düşünmedikçe, işbirliği yapmaları mümkün değildir. Piaget, tek bir bakış açısından uzaklaşmanın bilişsel ve ahlaki önemini vurgulamaktadır. İşbirliği; girişimleri kabul etme, diğerlerini anlama ve bakış açılarıyla uyumlu çalışmayı gerektirir.

Çocuklarda toplumsal özelliklerin de etkisiyle işbirliği davranışının yaşla birlikte değiştiği görülmektedir. 2-6 yaş arasındaki çocuklar, sosyal ilişkinin nasıl kurulacağını ve akranlarıyla nasıl beraber olunacağını öğrenmeye başlar. Bu yaşlarda uyum ve işbirliği gelişmeye başlar. Kendini denetleyebilen, bağımsızlık duygusunu kazanmaya başlayan çocuğun çevresi ile çatışmaları azalır ve çocuk çevresindekilerle yeniden işbirliği kurmaya çalışır. Çocuklar 34 yaşlarında, grup halinde oynamaya, oynarken birbirleriyle konuşmaya ve grup içinde oynamak istediklerini seçmeye başlarlar. Çocuklarda işbirliği davranışını geliştirmek için, evde ve okulda işbirliği yapma fırsatları sağlanmalıdır. Bunun için, birbirlerinin farkında olma ve işbirliğine yönelik oyunlar oynatılmalıdır. Yarışmalı oyunlara çok sık yer verilmemelidir.

Çocukta sabır özelliğini geliştirmek için ebeveynler, çocuğun gereksinimlerine ve bireysel farklılıklarına duyarlı olmalıdır. Öncelikle, kendileri çocuğun olumlu davranışları geliştirmesi için anlayışlı ve sabırlı olmalıdırlar. Çocuklara hangi durumlarda sabırlı olması gerektiği, sabırlı olunmadığında karşılaşılan sonuçlar ve sabırlı olmanın yararlarına ilişkin yaşantılar sağlanmalıdır. Çocuk, bilişsel ve sosyal yeterlilikleri çevresinde bu yaşantıları sorgulayarak, sabretmenin gerekli bir davranış olduğuna inanmalıdır. Çocukların neden sonuç ilişkisi kurmasına yardım ederek, sabretme davranışın yerleşmesi desteklenebilir. Böylece çocuklar ilerleyen yaşlarda, çatışmaları daha iyi yönetebilir ve öfkelerini kontrol edebilirler.