DEĞERLER EĞİTİMİNDE AHLAK VE KARAKTER EĞİTİMİNİN YERİ

Benlik algısı, değerler, ahlak, inançlar, sosyal eğilimler ve tutumlarla ilgili bilgi, beceri ve değerleri içeren eğitim olarak tanımlanmaktadır.

Ahlak, bütün toplumu ayakta tutan temel değerler sistemi olarak görülmektedir. Bu bağlamda ahlak kavramını tüm toplumlar için istenen ve istenmeyen şeklinde ayırdığı davranışlar ve tutumlar biçiminde tanımlayabiliriz.

 Ahlaki değerler  Ahlaki olmayan değerler

 Evrensel ahlaki değerler  Evrensel olmayan ahlaki değerler

Karakter eğitimi, temel etik değerleri anlama, öğrencilerde bu değerlere bağlılık geliştirerek davranışlarını bu değerlere göre biçimlendirme eğilimini geliştirme süreci biçiminde tanımlanmaktadır.

Çağdaş karakter eğitimi genç bireylere sorumlu ve duyarlı vatandaşlar olmalarına yardım etmek amaçlı düzenlenen bir dizi eğitimsel yaklaşımı içermektedir. Çağdaş karakter eğitimi sadece ahlaki değerler değil, toplumsal, evrensel, demokratik ve bireysel alanlar gibi farklı alanların ahlaki değerlerle örtüştüğü noktalarda da değerlerin kazandırılmasını içermektedir.

 Toplumda gençler artan bir biçimde kendilerine ve çevrelerine zarar vermekte, insanlık için endişe duymamaktadırlar. Bu durum toplumsal bakımdan bir bozulmayı göstermekte; ahlaki ve manevi anlamda yenilenmeyi gerektirmektedir.  Değerlerin aktarımı her zaman uygarlığın bir işlevi olarak görülmüştür. Toplumların varlığını sürdürmesi, bozulmalardan korunması ve tüm üyelerinin insani gelişimini desteklemesi için değerler eğitimine gereksinim duyulmaktadır.  Demokraside ahlak eğitimine özel bir gereksinim duyulur. Çünkü demokraside insanlar diğerlerinin haklarını, kamu yararını dikkate almak; demokratik vatandaşlığın sorumluluklarını üstlenmek zorundadır.  Değerden yoksun bir eğitim yoktur. Okulda öğretmen ve diğer yetişkinlerin öğrencilere davranış biçimi, okul müdürünün öğretmenlere davranışı, öğrencilerin birbirlerine ve okul personeline nasıl davranacaklarına yönelik algıları, değerleri öğretmektedir.  Okullarda değer eğitimine geniş tabanlı, büyüyen bir destek vardır. Okul temelli değerler eğitimine en büyük destek, iyi çocuk yetiştirmenin gittikçe zor hale geldiği dünyada yardıma gereksinim duyan ailelerden gelmektedir.

Ahlaki değerlerin eğitiminde ahlaki gelenek, adalet, iyi ve doğru konularında anlayış oluşturulması ve benimsenmesi, şefkat ve fedakârlık, diğerlerini düşünmek, özverili olmak, kendini kontrol, alçak gönüllülük ve ahlaki alışkanlık kazanma gibi değer ve uygulamaların programın temelinde yer aldığı kabul edilmektedir.

 Sınır belirleme  Değerlerin belirginleştirilmesi  Karakter oluşturma  Ahlaki kavrayış

Sınır belirleme, ahlaki davranış ve eylemlere rehberlik eden kurallara vurgu yapmaktadır. Sınır belirleme uygulaması sınıfta hemen her gün gerçekleşmektedir. Öğrenciler ve öğretmenler kurallar koyar, uygular ve uymayanlara yaptırım uygular.

Değerlerin belirginleştirilmesi öğrenciler için önemli olanın ne olduğunu ve bunun ahlaki seçimler açısından sonuçlarını belirleme etkinlikleri üzerinde durmaktadır. Öğrenciler kendi değerlerinin nedenlerini açıklamaya ve önceliklerinin mantıksal sonuçları üzerinde düşünmeye yönlendirilmektedir.

Karakter oluşturma bireylerin belirli durumlarda yaptıkları ahlaki seçimlerle değil, iyi insan olma yönünde gelişimleriyle ilgilidir.

Ahlaki kavrayışta ahlak kavramı sosyal ve kültürel açıdan oluşturulmuş bir yapı olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle ahlaki kavrayışın üzerinde durduğu bireysel ahlaki gelişim ya da davranış değil, sınıftaki ahlaki ilişkilerdir.

 Ahlak eğitimi felsefi temelli olup daha çok ahlaki sorgulama gelişiminde bilişsel yapı modellerinden etkilenmektedir. Karakter eğitimi kuramdan çok uygulamaya dönüktür, eğitimsel açıdan birçok strateji içermektedir.  Ahlak eğitimi karakter gelişiminde ahlaki boyuta odaklanmaktadır. Ahlak eğitimi adaletin sorgulanması, ilişkisel ahlak ve diğer insanları önemseme konularıyla ilgilenirken karakter eğitimi ahlaki ve ahlaki olmayan ancak birbiri ile ilişkili kavramlar üzerinde durmaktadır.  Karakter eğitimi eklektik bir alandır, ahlak eğitimi ile ilgili kimi öğeleri bütünleştirir, ahlak eğitimi uygulamalarından da yararlanır. Karakter eğitimi bütüncül ve kapsamlı bir yaklaşımı benimsemektedir.

Çağdaş karakter eğitiminin temel amacı gençler arasında pozitif davranışı desteklemek, kişisel ve toplumsal temelde yıkıcı davranışı azaltmaktır. Karakteri iyi yönde destekleyecek çeşitli eğitim uygulamaları düzenlenebilir. Genellikle bu uygulamalar hangi değerlere sahip olunması ve bunlara dayalı olarak nasıl hareket edilmesi gerektiğini içeren doğrudan öğretimi kapsamaktadır.

 Karakter eğitimi bir ders değildir, her dersin bir parçasıdır. Öğretmenler programlarda genel olarak içerik bilgisine ve becerilere odaklanırken öğrencilere değerlerin kazandırılması gerektiğini de göz önünde bulundurmalıdır. Sorumluluk, saygı, işbirliği gibi iyi bir karakterin özünü oluşturan niteliklerle ilgili eğitim, her derste içerikle bütünleştirilebilir.  Olumlu okul ortamı karakter oluşturmaya yardım eder. Sınıfında öğrenciler için bir lider ve rol modeli olduğunun bilincinde olan, olumlu koşullar oluşturan öğretmenler karakter eğitiminde başarılı olmaktadır. Öğrenciler ortamdaki rol modelinden yararlanmakta, kendi eylemlerine yansıtma konusunda cesaretlenmektedirler. Karakter eğitiminde okul öğrencileri desteklemek zorundadır.  Karakter gelişimi, yönetim politikası ve uygulamalarla desteklenmelidir. Yöneticiler okul ortamının yapısını belirlemede önemli bir etkiye sahiptir. Öğretmenler, öğrencilerde karakter gelişimini sağlamak için davranışlarıyla model olurken, yöneticiler de izledikleri politika ve uygulamalarla okul topluluğunun karakter eğitimini desteklemelidir. Okul yöneticileri karakter gelişimini destekleyici politikalarını okul yönetimine yansıtmalıdır.  Yetkin öğretmenler karakter eğitimini destekler. Öğretmenler yürüttükleri öğretim programının yanında karakter eğitimi üzerinde de etkiye sahiptir. Aile ve toplumla uyum ve işbirliği içinde çalışan, karar verici ve otorite konumunda olan öğretmen karakter gelişimini etkilemektedir. Bunu yapabilmek için de öğretmenlerin değerler ve karakter eğitimi konusunda bilgi ve kavrayışa sahip ve yetkin olmaları gerekmektedir.  Okul ve aile karakter gelişiminde iki yaşamsal ortaktır. Öğrencilerde karakter gelişimini başarmak öncelikle ailenin, sonra okul ve toplumun güçlü etkisiyle olanaklıdır. Tek ebeveyn ile yaşayan ya da ailesi olmayan, yoksul koşullarda yaşayan çocuklar için okul ve toplum karakter gelişiminde bütünüyle sorumludur.

Sosyal gelişimin temel boyutu diğer bireylerle etkileşimde bulunmayı ve etkileşim sürecinde öğrenmeyi içermektedir. Birey bu etkileşimde neyin uygun olduğuna ahlaki değerleriyle karar verir.

Ahlaki gelişim, tutumları, inançları, değerleri ve davranışları içermektedir.

Piaget’nin çalışmaları ahlaki gelişimi açıklama konusunda önemli veriler sağlamasının yanı sıra ahlaki gelişimle bilişsel gelişim arasındaki ilişkiye yer vermesi bakımından önemlidir.

Ahlaki gelişimi açıklama konusunda Kohlberg’in çalışmaları, ahlaki ikilem durumlarını kullanması ve ahlaki gelişim evrelerini belirlemesi bakımından dikkat çekici olmuştur.

 Gelenek öncesi düzey  Geleneksel düzey  Gelenek sonrası düzey

Gilligan, kadınların benlik algılarının ilişkisel, erkeklerin benlik algılarının ise bireysel özellikte olduğunu ve bu farklılıkların da ahlaki düşüncelerini farklılaştırdığını savunmuştur. Kadınlar kendilerini yakın ve karmaşık ilişkilerle tanımlar ve ilişkileri dünyayı bir arada tutacak kadar önemli görürken erkekler aynı tanımlamayı yapmazlar. Erkekler ilişkileri kuşku ile karşılar ve hiyerarşik olarak bireyin altında görürler.

Turiel’in doğal ahlak düzeni anlayışındaki gerçek ahlaki nitelikler kötülük, haklar ve adalettir. Turiel, alışılagelmiş birçok yükümlülüğü geleneksel ve basmakalıp olarak ifade etmektedir. Çünkü bu gelenekler kötülük, haklar ve adaletin sorgulanmasını engellemektedir.

 Bireylerin kişisel özelliklerini vurgulama: Okulöncesinden başlayarak ortaöğretime kadar, okuma gerçek insanların karakter özelliklerinin vurgulanması için sayısız olanaklar sunar. Bu insanlar tarihsel figürler, bilim adamları ya da yazarlar olabilir. Gerçek insanların dışında edebiyattaki kurgu karakterler de incelenebilir. Özellikle biyografiler karakter çalışmaları için zengin kaynaklardır.  Rol modellerini vurgulama: Tarihsel figürler, çeşitli ülkelerdeki çağdaş liderler, bilim adamları, tıp alanındaki figürler vb. rol modeli olarak tanıtılabilir.  Tematik değerleri çalışma: Çeşitli edebi kitapların içine yerleştirilen değerlerin araştırılması, politik, sosyal ve sanatsal hareketleri ve çatışmaları etkileyen değerlerin sorgulanması, teknoloji ile değerler arasındaki ilişki gibi öğrencilerin yaşamını etkileyen temaların çalışılması öğrencilerin değerlerin farkında olmasına yardımcı olabilir.  Gerçek yaşamla bağlantı kurma: Gerçek yaşamla bağ kurmayı kolaylaştırmak için sınıfa yazarlar, tarihçiler, matematikçiler ve bilim adamları davet edilebilir, onların bakış açılarını öğrencilerle paylaşmaları sağlanabilir. Öğrencilerle konuşurken kariyerlerinde hangi değerleri ön plana çıkarttıklarına, karşı karşıya kaldıkları etik ikilemlere, meslekteki itibarlarının iyi bir karaktere sahip olmaya dayandığına yer verilebilir.

Lickona karakter eğitiminde okul ve sınıf içinde kullanılabilecek 12 strateji önermiştir. Bu stratejilerden üçü tüm okulu, dokuzu da sınıf içi etkinlikleri kapsamaktadır.

 Sınıfın dışındakileri de koruma ve önemseme: Öğrencilere çeşitli etkinlikler yoluyla okul dışında kalan insanların da önemsendiğini gösterilebilir. Bu etkinliklere örnek olarak kendi ülkelerinde ya da diğer ülkelerde yardıma muhtaç insanların varlığından öğrencileri haberdar etme, ulusal ve uluslararası yardım kuruluşlarını tanımalarını sağlama, onlara yardım için projeler hazırlama verilebilir.  Okulda pozitif bir değerler kültürü yaratma: Okulda müdürün liderliğinde değerlerin yaşama geçirildiği bir kültür oluşturulabilir. Bunun için müdürün hem akademik hem ahlaki liderliği üstlenmesi gerekmektedir. Müdür, okulda tüm çalışanlar ve öğrencilerin katılımıyla etkili bir disiplin politikası oluşturarak; okulda herkesin birbirini sevdiği ve saydığı bir ‘biz kültürü’ yaratarak; öğrencilerin okul yönetimine demokratik katılımını sağlayarak ve oluşturulan kültüre ailelerin de katkısını sağlayarak akademik ve ahlaki liderliği üstlenebilir.  Aile ve çevreyi de karakter eğitiminin bir parçası olmaya davet etme: Okullar çocukların ahlaki gelişimlerini gerçekleştirmek için ailelerle işbirliği içinde olmalıdırlar. Bu konuda aile yaşamının çocuklar için önemini vurgulayıcı çalışmalar yapılabilir. Velilere anketler uygulanarak çocuklarında istedikleri ahlaki özellikler belirlenebilir. Ailelerin eğitimine yönelik olarak okulda seminerler düzenlenebilir. Ailelerin ötesinde karakter eğitimine tüm çevrenin katkısını sağlamak için bir ahlaki gelişim platformu oluşturulabilir.