TOPLUMSAL BAĞLAMDA DEĞERLER EĞİTİMİ

Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), Birleşmiş Milletler (BM), Dünya Ticaret Örgütü (WTO) ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi uluslararası örgütler oluşturulmuştur.

Devletlerin güvenlik ye ekonomik amaçların koruma isteği, birçok konuda uluslararası sözleşmelerin imzalanmasına ve uluslararası hukuk ve yargı sisteminin doğmasına neden olmuştur. Bu durum bir ülkedeki vatandaşları kendi sorunlarına ülkelerinin ulusal, siyasal ve hukuki yapısında çözüm bulamadığında uluslararası siyasal ve yargısal kurumlarda çözüm aramasına yol açmıştır. Avrupa insan hakları Mahkemesi bunun bir örneğidir. Burada dikkat çeken bir diğer boyut günümüzde küreselleşme ile birlikte uluslararası askeri güç odaklarının oluşmasıdır. NATO ve Birleşmiş Milletler askeri gücün uluslararası düzeyde örgütlendiğini gösteren yapılardır.

Günümüzde siyasal ve ekonomik gücün ulusal sınırları aşması ulusal bağlılık ve vatandaşlık olgusunun da ulus ötesi yaşanmasına neden olmuştur. Böylece günümüzde, bireylerin kendini ulusuna bağlı hissettiği kadar dünyaya da bağlı hissettiği bir süreç başlamıştır.

Küresel vatandaşlığın oluşmasında, işçiler, göçmenler, sığınmacılar, tüccarlar ve akademisyenler gibi grupların uluslararası göç hareketlerinin artması, demokrasi ve insan hakları bilincindeki gelişmeler, uluslararası sorunların çözümünün ulusal devletlerin sorumluluk ve sınırlarını aşması ve Avrupa Birliği gibi ulus ötesi siyasal örgütlenmelerin yeni vatandaşlık modeli geliştirme çabaları etkili olmuştur.

Bireylerin küresel sorunları çözebilmesi için onların dünya sorunlarına duyarlı ve bu sorunların çözümünde sorumluluk alacak biçimde yetiştirilmeleri gereklidir. Bu nedenle, öğretim programlarıyla küresel vatandaşlık beceri ve değerleri öğrencilere kazandırılmalıdır. Küresel vatandaşlık eğitimi amacıyla, öğrencilerin soru sorma ve eleştirel düşünme becerileri geliştirilmeli, ulusal ve küresel düzeyde katılımcı bireyler olmaları desteklenmeli küresel sorunlar hakkında bilgi edinmeleri ve bu sorunları günlük yaşam ve çevreyle ilişkisini kurmaları sağlanmalıdır.

Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, insan haklarının gelişmesi ve tüm dünyaya yayılmasına temel oluşturmuştur. Örneğin, 2011 başlarında Kuzey Afrika ve Orta Doğu ülkelerinde halkın demokratik isteklerle ayaklanmasında, diğer ülkelerden destek almasında ve uluslararası güçlerin harekete geçmesinde bilgi iletişim teknolojilerinin etkin biçimde kullanılması önemli rol oynamıştır.

Demokrasi, çoğulculuk, çok kültürlülük gibi gelişmelerle azınlık, kadın ve çocuk hakları gündeme gelmiştir. Azınlık hakları, küreselleşme ile birlikte oluşan çok kültürlü yapının etkisiyle gelişmiştir. Günümüzün çok kültürlü toplumlarında, tüm vatandaşların eşit, değerli ve meşru üyeleri olarak kabul edilmesini sağlayan devlet yapısı temel alınmakta ve azınlık hakları bu bağlamda değerlendirilmektedir. Bu haklar, azınlıkların toplumda dışlanmasının, ırkçı eylemlere maruz kalmasının, asimilasyona uğramasının önüne geçerek onların toplumla birleşmesini ve katılımını sağlar.

Çocuk hakları, çocukların toplumda bir vatandaş olarak kabul edilmesi ve onların haklarının benimsenmesini sağlamıştır. Günümüzde, çocukluk kavramı, yetişkinlik öncesi bir gelişim dönemi olarak tanımlanmaktan öte anlamlar kazanmış ve çocuklar toplumun etkin bir bireyi olarak algılanmaya başlanmıştır. Çocuklara hakları, demokrasinin gelişimi ve sürdürülebilmesi açısından da önem taşır. Bu nedenle, çocuklara hakları öğretilmeli, haklarını kullanabileceği ortamlar oluşturulmalı ve onlar haklarını kullanması konusunda yüreklendirilmelidir.

Ekonomik gelişmeler, uluslararası ekonomik şirketlerin ve küresel sermayenin doğmasını, tüketim kültürünün oluşmasını, küresel düzeyde yoksulluk, eşitsizlik ve şiddetin artmasını desteklemiştir. Bir taraftan hak, işbirliği, sorumluluk, farklılıklara saygı, sosyal adalet gibi değerler yükselirken, diğer taraftan da ekonomik alandaki gelişmeler bu değerlerle çatışan ve tinsel değerleri yıpratan rekabet değerinin ön plana çıktığı yarışmacı bir bağlam yaratmaktadır.

Küresel ekonomi girişimci, yaratıcı, etkin, işbirliği yapabilen ve her yerde çalışabilme özelliklerine sahip bireylere gereksinim duymaktadır. Bu nedenle, eğitim sistemi öğrencilere geleceğin işgücü olabilecek yeterlikler kazandırmalıdır. Ancak, küresel ekonomik gelişmeler eğitim programlarında yaratıcılık, ekip çalışması, katılım, özerklik, eleştirel yaklaşım gibi özellikleri kazandırırken sevgi, dayanışma, barış, kardeşlik gibi değerler arka plana itilmiştir.

Günümüzde üretim, girişimcilik ve yaratıcılık üzerine kurulan ekonomik sistemde öne çıkan değerlerden biri de tüketim olmuştur. Bilgi ve iletişim teknolojileri ile bireylere sürekli tüketim mesajlar› sunulmakta ve bireyler tüketime dayalı bir yaşam tarzına yönlendirilmektedir. Tüketim mesajlar› sadece reklamlarla sınırlı olmayıp televizyon kanallar› aracılığıyla iletilen haberler, yorumlar ve dizilerle de sunulmaktadır.

Dünyanın birçok ülkesinde halkın aynı markalara yönelmesi, aynı televizyon programlarını ve filmleri izlemesi tüketim değerinin kendini yeniden üretmesine örnek olarak gösterilebilir. İllich, küreselleşen ekonomi ile okulların tüketim anlayışının başlatıcısı haline geldiğini ve günümüz çocuklarının ticarileşmiş ve tüketime odaklanmış bir çocukluk yaşadığını belirtmektedir. Birçok ülkede çocuklara yönelik oyuncakların, yiyeceklerin, boş zaman etkinliklerinin ve ders programlarının benzediğini vurgulamaktadır. Özellikle 1980li yıllar sonrası gençler, üretimden çok tüketime, faydadan çok görüntüye, gerçekten çok sanal gerçekliğe yönelmiştir. Bu aşırı tüketim alışkanlıkları çevre kirliliği ve kaynakların etkili kullanılmamasına neden olmaktadır. Bu nedenle, öğretmenler bir değer olarak bilinçli tüketimi vurgulamalı ve aşırı tüketime yöneltilen çocukların bilinçli tüketici olarak yetişmelerine katkı sağlamalıdır.

Sosyal adalet, yoksulluğu ve eşitsizliği gidermek, herkesin ekonomiden daha adil yararlanmasını sağlamak ve sosyal bütünleşmeyi oluşturmak olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla, küresel barış, küresel güvenlik ve küresel sorunların çözümlenmesinde sosyal adaletin sağlanması önem taşımaktadır. Bu bağlamda, eğitimde yardımseverlik, sosyal eşitlik ve adalet gibi değerlere yer verilmesi gereklidir.

Günümüzde teknolojik gelişmelerin savaşa yansıması ise, savaş sanayisinin oluşumunu sağlamış ve silahların yok etme gücünü arttırmıştır. Bugün birçok ülke geçmişte olduğundan daha güçlü bir askeri yapıya sahiptir. Nükleer silahları elinde tutmanın anlamı diğerlerini onları kullanmaktan caydırmak gibi bir siyasal bir amaca hizmet eder olmuştur. Bu durum nükleer güce sahip ülkelerin aralarında savaş çıkmasını engelleyebilmesine karşın kendi toprakları dışında nükleer gücü kullanmalarını engellememektedir.

Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sanayi toplumundaki eğitim anlayışını bilgi toplumuna yönelik olarak değiştirmiş, yaparak ve yaşayarak öğrenmeyi ve yaşam boyu öğrenmeyi temel almıştır. Ayrıca, eğitimin ulus devlet sınırları dışına taşarak uluslararası bir boyut kazanmasına da neden olmuştur. Böylece, eğitim sadece devletin vatandaşlarını yetiştirdiği bir araç olmaktan uzaklaşmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojileri bireylere uluslararası uzaktan eğitim olanakları da sunmuştur. İnternet ve iletişim teknolojileri, bireylere bir eğitim kurumuna bağlı olmadan bilgi edinebilecekleri bir ortam sağlamıştır.

İletişim teknolojileri vatandaşların paylaştıkları ortak kültürün temellerini değiştirmiştir. Aynı zamanda, kitle iletişim araçlarıyla yaygınlaşan küresel kültür ulusal devletin eğitim politikalarını ve eğitim sistemlerinin etkisi azaltan bir rol oynamaktadır. Eğitim programlarıyla verilmeye çalışılan ulusal değerler, kitle iletişim araçlarında sunulan içerik ve tüketim değerleriyle aşınmaktadır. Ancak, küreselleşmiş bilgi ağı ve küresel kültür birçok grubun kendini yeni kültüre yabancı hissetmesine de neden olmaktadır. Bu gruplar yerel kültürel değerleri öne sürerek küresel ekonomi ve kültüre karşı tepki göstermektedir.

İnternetin hızla yaygınlaştırılması e-vatandaşlık, e-demokrasi, e-devlet gibi kavramları gündeme taşımıştır. İnternetle bağlantılı teknolojilerin hızla yaygınlaşması vatandaşlık kavramında dönüşümler meydana getirmekte ve vatandaşlık kavramına yüklenen anlamların yeniden gözden geçirilmesine neden olmaktadır. İnternet vatandaşların, siyasi konulara ilişkin bilgi edinmesine, görüşlerini bildirmesine, siyasi karar alma süreçlerine katılmasına, alınan kararları eleştirmesine düşüncelerini diğer vatandaşlara, siyasilere ve ilgili kurumlara ulaştırmasına olanak sağlayarak vatandaşlık yetkinliklerine yeni açılımlar sağlamaktadır. İnternet, vatandaşlık kavramını ve bu kavrama bakışı yeniden şekillendirmekte ve bu açıdan vatandaşlığın tarihsel gelişim süreci içerisinde bir mihenk taşı olmaktadır.

İnternetin bireylere sağladığı olanaklar onların kendilerini internet ortamında daha özgür hissetmesine ve yargılanmadan ifade edebilmesine olanak sağlamaktadır. Teknolojinin bu özgür kılma özelliği, toplumdaki ahlaki tutum ve davranışları etkileyerek insanların kişilik özelliklerine bağlı olarak farklı tepkiler göstermelerine neden olmaktadır. Kimi insanlar iletişim ve teknolojik gelişmelere olumlu bakarak uyum göstermekte ve kendilerine sunulan bu olanaktan sonuna kadar yararlanmayı tercih etmekte ve adeta teknoloji okuryazarlığının ötesinde teknoloji bağımlılığı geliştirebilmektedir. Diğer taraftan kimi bireyler ise, daha karamsar bir tutumla geçmişin yaşam koşullarına özlem duymakta ve teknolojiye ve getirilerine olumsuz tutum takınmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerine erişim ve kullanımdaki farklılıklar dijital bölünme olarak adlandırılmaktadır. Yeni nesil çocuklar ve gençler teknolojiyi daha etkili kullanan dijital yerlileri, yetişkin ve yaşlı kesim ise dijital göçmenleri oluşturmaktadır.

Bilgi ve iletişim teknolojileri, sosyal ilişkileri de etkilemiştir. Bir yandan bireylere uluslararası düzeyde etkileşim ve iletişim olanağı sunarken diğer yandan yakın çevrede günlük yüz yüze ilişkileri azaltıcı bir rol oynamaktadır. Uluslararası düzeyde sosyal ilişkilerin artmasına örnek olarak bireylerin internette uluslararası arkadaşlık ilişkileri kurmaları veya uluslararası sivil toplum kuruluşları gibi örgütlerle iletişim kurarak sosyal paylaşım ağları oluşturmaları verilebilir. Diğer taraftan, bilgi ve iletişim teknolojileri, aynı çevrede yaşayan bireylerin yüz yüze sıcak ilişkilerden uzaklaşması sonucu, sosyal yabancılaşma, sosyal yaşam becerilerinde yetersizlik, empati yoksunluğu, sorumluluk almama ve toplumsal sorunlara ilgisizlik gibi bireysel özelliklerin de gelişmesine ortam oluşturmuştur.

Bu görüntüler insanlarda çıkarcı, bencil, saldırgan, kuşkucu ve depresif ruh haline ve insanların zamanla bu kavramları içselleştirmesine neden olmaktadır.

Günümüzde göç olgusu, devletlerin siyasal, sosyal ve kültürel yapısını değiştirmiştir. Göç, insanlık tarihi kadar eski bir olgu olsa da, tarihsel olarak hem göç nedenleri hem de göç edenlerin özellikleri farklılık gösterir. Sanayi devrimi ile 19. yüzyılda işçiler, 20. yüzyılda ise siyasal çatışmalardan kaçan veya daha iyi yaşam koşulları arayan bireyler büyük göç hareketlerine neden olmuştur. Günümüzde göç olgusu karşısında, gelişmiş ülkeler bütünleşme, gelişmekte olan ülkeler ise gelen grupların ihtiyaçlarını karşılama konusunda sorun yaşamıştır. Bu durum göç edilen ülkelerdeki vatandaşlık sorunu ile göç eden kişilerin haklarıyla ilgili çeşitli sorunlara neden olmaktadır.

Çok kültürlü devletlerin karşılaşabilecekleri sorunlara karşı geliştirilen değer ve yargılar nelerdir? Cevap: Günümüzde bir toplumda farklı din, etnik grup ve kültürden birçok kişinin birlikte yaşaması ve çalışması toplumsal barış açısından saygı ve hoşgörü değerinin gelişmesine neden olmuştur. Halstead, çok kültürlü toplumlarda farklı değer yargılarını ortak bir temelde buluşturmadan toplumsal bir yapı oluşturmanın olanaklı olmadığını ve tüm farklılıklara karşın yaygın olarak paylaşılan değer ve davranış standartları oluşturulması gerektiğini belirtmiştir. Birçok çok kültürlü toplumda,saygı ve diğer grupların haklarını tanıma, fiziksel şiddet ve benzeri durumlardan kaçınma, yasa ve yönetime uyma ve farklı görüşten olanlara saygı ve hoşgörü gibi temel değerler benimsenmiştir.

Ekonomik ve teknolojik gelişmelerin de etkisiyle dünya genelinde tek tip bir tüketim kültürünün yayılması, hem küresel kültürün hem de yerel kültürlerin güçlenmesine olanak sağlamıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin de etkisiyle yerel kültürün zayıfladığı kimi toplumlarda küresel kültürün etkisi yemek ve giyim kültüründen tutun da dilin bozulmasına kadar birçok alanda görülmektedir. Ancak, kimi toplumlarda yerel kültür daha çok güçlenmektedir. Küresel kültürün yayılmasına bağlı olarak küresel kültüre katılmayan gruplar yerelliklerini ortaya koymaktadır. Böylece, ulus devletler içinde yerel düzeyde alt kimlikler güçlenmektedir. Bu durum küresel kültür ve yerel kültürün etkileşimi sonrasında gelişen bir olgudur.

Ekonomik, siyasal ve kültürel değişimler, küresel çevre sorunlarının artmasına ve buna bağlı olarak bireylerde ve toplumda çevre bilincinin gelişmesine neden olmuştur. Son yıllarda çevre bilincinin gelişmesiyle çevreyle sivil toplum örgütlerinin sayısı artmış, uluslararası çevre yasaları oluşturulmuş ve okullarda çevre eğitimi çalışmaları artmaya başlamıştır. İnsanlar daha karmaşık, çok boyutlu ve küresel çevre sorunlarıyla karşı karşıyadır. Geçmişte sadece insan ve doğa arasındaki ilişkiler bağlamında alınan çevre sorunları, bugün siyasal, ekonomik, sosyal, psikolojik, kültürel boyutlarıyla tartışılan bir konudur. Çünkü son yıllarda çevre sorunlarının kapsamı, sınırları, hem çevre sorunlarını etkileyen hem de çevre sorunlarından etkilenen unsurları genişlemiştir. Dünyada çevresel sorunların başlaması aynı zamanda çevre bilincinin başlamasına da etkili olmuştur. Çevre bilincinin gelişiminde hızlı sanayileşme ve bunun sonucunda ortaya çıkan kirlenme, enerji krizi, kimi büyük kazalar, nükleer gücün getirdiği sorunlar ve sanayileşmenin getirdiği yaşam tarzına karşı tepkiler rol oynamıştır. Çevre bilincinin gelişmesinin ilk örnekleri ise, kitle iletişim araçlarının çevre kirliliğine değinmesi ve sivil toplum örgütlerinin kurulması olmuştur.

Küresel çevre sorunları, ekonomik büyüme ile birlikte nüfus artışı, uluslararası çevresel işbirliğinin gerçekleşmemesi, benmerkezci dünya görüşünün yaygınlaşması, çevre bilinci eksikliği, çevre eğitimine gerekli önemin verilmemesi ve yanlış tüketim alışkanlıkları gibi nedenlerle oluşmaktadır.

Günümüzde küresel düzeyde görülen çevre sorunları yerin yapısından kaynaklanan sorunlar (tsunami,deprem, heyelan); iklimsel sorunlar (küresel ısınma, çölleşme, buzulların erimesi, asit yağmurları, hava kirliliği), su alanları sorunları (akarsu, deniz ve göl kirliliği, su kıtlığı, sulak alanların yok olması) ve toprak, hayvan ve bitki örtüsü sorunları (erozyon, toprak kirliliği, ormanların tahribatı, bitki ve hayvan türlerinin yok olması) olmak üzere dört başlık altında toplanmaktadır.

 Hızlı gelişen teknoloji ve artan bilgi birikimi karşısında, eğitim yaşam boyu öğrenmeyi temel almalıdır.  Eğitim bireyin kendi öğrenme yeterliklerini güçlendirip geliştirmelidir.  Eğitim, her zaman, her yerde ve yaşamın her alanında olmalıdır. Evde ve işyerinde eğitim imkânları sağlanmalı, sınıflarda olduğu kadar internet ve televizyonda da eğitim etkili şekilde verilmelidir.  Eğitim; eleştirel düşünme, iletişim ve problem çözme becerilerine odaklanmalıdır.  Öğrenme, toplumun gelişmesinde önemli bir etken olduğu için, eğitim toplumsal gelişmeye yatırım niteliğinde olmalıdır. Bu nedenle toplumlar, sadece maddi sermayeye ve ekonomik alanlara yatırım yapmamalı, aynı zamanda eğitime gereken önem verilmelidir.  Eğitim sistemi, öğrencilere farklı kültürlerle iletişim kurabilmeleri için küresel vatandaşlık anlayışı kazandırmalıdır.  Toplumun ve dünyanın değişen ihtiyaçlarına cevap vermek için, eğitim kurumları arasında olduğu kadar, işletme, endüstri ve kamu kuruluşları arasında da, ulusal ve uluslararası düzeyde ortaklıklar kurulmalıdır.

Bilgi ve iletişim teknolojileri ve küreselleşmenin eğitime bir diğer etkisi, eğitimin yaygınlaşması ve demokratikleşmesi olmuştur. Eğitimde demokratikleşme hareketleri, eğitim amaçlarının ve alanlarının değişmesinin yanı sıra öğrencilerin farklı gereksinimlerini karşılayacak eğitim kurumlarının yeniden yapılandırılmasını da sağlamıştır. Birçok ülkede toplumsal gelişimin sağlanabilmesi için vatandaşların tümüne eğitim olanağı sunulması, özel gereksinimleri olan kişilere özel eğitim programları geliştirme gibi uygulamalar getirmiştir. Ayrıca, yükseköğretime farklı ihtiyaç ve yetenekleri olan öğrencilerin girmesi yükseköğretimde daha geniş bir program alanının oluşmasını sağlamıştır.

Bireylerin değer algılarının gelişmesinde, aile, akran ilişkileri, kitle iletişim araçları, sosyal çevre ve okul önemli rol oynar. Bu etkenler içinde okulun değer eğitimindeki rolü büyüktür. Günümüzdeki ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel değişim değerler sisteminin de değişmesine ve değer algılarının yeniden yapılandırılmasına yol açmaktadır. Bu süreçte yeni kavramların oluşturulması, eski ve yeni değerler arasında çatışmalara çözüm getirilmesi, toplumda ortak duygu, değerler ve düşüncelerin geliştirilmesi ve bunların davranışa dönüştürülmesi her yaş düzeyinde değerler eğitimini gerektirir. Bu bağlamda, okullar dayanışmanın ortak bir değer olarak paylaşıldığı vatandaşlar yetiştirmekle sorumludur. Okullarda, çocukların gelişim düzeyine uygun olarak değerler eğitimi verilmelidir.

 Gençlerin şiddet eğilimlerinin yükselmesi  Yalancılık gibi dürüst olmayan davranışların artması  Aile, öğretmen ve diğer otorite figürlerine saygı gösterilmemesi  Akran zorbalığının yükselmesi  Bağnazlık ve nefret suçlarının artması  Dilin bozulması  Çalışma etiğinin azalması  Benmerkezcilik ve kişisel ve vatandaşlık sorumlulukların azalması  Madde bağımlılığı, erken cinsellik ve intihar gibi kendini yıkıcı eylemlerin artması  Etik alanında büyüyen cahillik-bilgisizlik, etik kuralların ihmal edilmesi ve kendine ve diğerlerine düşünmeden zararlı davranışlarda bulunulması

Toplumda görülen şiddet eylemleri, küresel şiddet ve okullardaki akran zorbalığı ve disiplin sorunları değerler eğitiminin gündeme gelmesindeki diğer bir nedendir. Birçok okulda şiddet olgularının ve akran zorbalığının arttığına yönelik veriler elde edilmektedir. Bu sorunlar, sadece öğrencilerin değil, öğretmenlerin ve okulun güvenliğini de tehdit etmektedir. Genellikle öğrencilerde saygısızlık ve itaatsizlik biçiminde gelişen davranış sorunları öğrencilerin verilen akademik sorumluluklarını yerine getirmelerinde de sorun olabilmektedir. Okulda arkadaşlarını ve öğretmenlerini rahatsız eden öğrencilerin, çoğu zaman neden böyle bir davranış sergilediğini bilmediğini söylemesi, onların bir çaresizlik içinde bu davranışları sergilediklerini göstermektedir.