DEĞERLER EĞİTİMİNİN TANIMI,ÖNEMİ VE KAPSAMI

Medya Okuryazarlığı gibi bazı seçmeli derslerin dışında, bireylerde ulusal vatandaşlık değerlerini geliştirmeye yönelik olarak Vatandaşlık dersi, küresel, kültürel ve çevreci değerler için Sosyal Bilgiler dersleri ve uygulamada daha çok dini değerleri kazandırmaya yönelik Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi değerler eğitimi kapsamına girmektedir.

Milli Eğitim Bakanlığının değerler eğitimine ilişkin İlk Ders genelgesi Türkiye’de bu adımların başlangıcı olarak gösterilebilir. Nitekim Milli Eğitim Bakanlığı bu genelgede, değerler eğitimine verdiği önemi, eğitim sisteminin görevini öğrencilere bilgi, beceri, tutum kazandırmanın yanında onların dengeli, sağlıklı, gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere sahip, temel ve insani değerleri kazanmış, iyi insan, iyi vatandaş olarak yetişmelerini sağlamak şeklinde tanımlayarak göstermiştir (MEB, 2010).

Eğitim sürecinin gittikçe karmaşıklaşan bir dünyada bireyleri her açıdan ve tüm yönleri ile yaşama hazırlama amacı gütmesi ve yaşam boyu eğitim için bireylere kalıcı nitelikte öğrenme sevgisi kazandırması gerekmektedir. Yani, Einstein’ın belirttiği gibi eğitim bireylere sadece bir konuda uzmanlık bilgisi değil; bireylerin kişiliğini geliştirerek onlarda güzellik duygusu ve ahlaken iyi olma bilinci de kazandırmalıdır.

Kişisel ve sosyal gelişimi desteklemeli ve bireylerin temel insani değerleri içselleştirmelerini sağlayacak deneyimler sunmalıdır. Temel değerleri içererek anlam kazanacak olan eğitim, bireylerde akademikbecerileri geliştirmenin yanında sivil sorumluluk duygusu ve etik bir kültürün oluşumuna da katkı sağlayaçaktır.

Değerler doğuştan getirilmez; değerler toplumsal etkileşimle gelişir ve kazanılır. Bu etkileşimin en önemli alanlarından bir tanesi de eğitimdir. Değerlerin eğitimle kazandırılması alan yazında tartışmalı konulardan biridir. Değerler eğitiminde, alanın isimlendirilmesinden, amaçları ve kazandırılacak değerlere kadar ülkeler arasında farklılıklar vardır.

Değerlerin gelişimi, yaşam biçimi ve amaçlarını tanımlama; etik düşünme, ahlaki bilgi ve empati, kişisel farkındalığın desteklenmesi şeklinde birbirini tamamlayan öğelerle desteklenebilir. Yaşam biçimi ve amaçlarını tanımlamak için birey kendi yaşamını sorgulayarak, yaşamda aldığı kararlara ve eylemlerine yön veren değerlerde tutarlılık aramalıdır. Etik düşünme ise diğerlerini de içerir. Birey, etik konularda ve diğerleri ile yaşanan değer çatışmalarında ortaya atılan iddiaları ve gerekçelerini açık fikirlilikle analiz etmelidir. Ahlaki bilgi ve empati için birey çeşitli durumlarda başkalarının değerleri, ihtiyaçları, duyguları, kaygıları, niyetleri, güdüleri, eylemleri ve gerekçelerini anlamaya çalışmalıdır. Kişisel farkındalık içinde ahlaki bilgi ve empatinin gerektirdiklerini yaparak birey kendi değerlerini açıklığa kavuşturmaya çalışmalıdır.

Bunlar, okulun fiziksel yapısı, sosyal yapısı, idari yapısı ve okul kültürünü içerir. Fiziksel yapı, okuldaki öğrenci sayısı ve okulun büyüklüğünü; sosyal yapı, öğrenci ve öğretmenlerin sosyo-ekonomik özelliklerini; idari yapı okulda karar alma ve yönetim şeklini; okul kültürü ise okuldaki ilişkileri ve ahlaki değerleri içermektedir.

 Bireylerin gereksinim duyacağı bilgi beceri ve tutumları kazandırmalı,  Tüm etkinliklerinde bireysel ve kurumsal olarak mükemmellik, başarı ve yüksek beklentiyi hedeflemeli,  Demokratik, eşitlikçi ve adil olmalı,  Öğrencilere temel değerleri kazanacakları ve kişisel ve sosyal açıdan gelişecekleri ortamlar sağlamalı, Öğrencilerde özerklik ve kendine güven duygusu geliştirerek, bireyin yaşadığı topluma sosyal, siyasal ve ahlaki açıdan katkıda bulunabileceği duygusunu vermeli,  Geleceğin vatandaşlarını yetiştirmeli,  Kültürel yaşama ilgi duyan, sanatsal deneyimlerden zevk alan bireyler yetiştirmeli, Kişisel özerkliği yerel çevreye yayarak bireyin topluma katkı sağlayacak şekilde yetişmesini sağlamalıdır.

Aynı toplumda farklı kurumların çatışan değerleri olabileceği gerçeği karşısında uygun değerlerin belirlenmesi gerekmektedir. Ancak, eğitimle kazanılan bazı değerler çocuğun yakın çevresi ile çatışırsa ne yapılacağı sorunu henüz çözülememiştir.

Değerler eğitiminde, değerlerin gelişimini desteklemek ve eğitim uygulamalarını anlamak için öğretmen eğitimi ve hizmet içi eğitim de dikkate alınmalıdır.

Değerlerin kazandırılmasında okulların yanında devlet, aileler, yerel çevre, akranlar, medya gibi diğer toplumsal kurumlar da etkilidir. Bu toplumsal kurumlarda farklı değerlerin önceliği vardır. Örneğin, aile kurumu için dini ve kültürel değerler öncelik taşıyabilirken; devlet kurumu için ulusal, toplumsal ve siyasal değerler öncelik taşıyabilir. Bu kurumlar arasında değerler kapsamını en geniş tutabilecek olan eğitim kurumudur.

Bu anlamda okullarda değerler eğitimi ahlaki değerler, toplumsal değerler ve kişisel gelişimi destekleyen bireysel değerleri de içermeli ve farklı kurumların değer alanlarına ilişkin programlı ve sistematik çalışmalar yapmalıdır.

Amaç değerler insan varlığının ulaşacağı son durum; araç değerler ise ideal davranış biçimleri olarak tanımlanmaktadır. Amaç değerlerden bazıları mutluluk, bilgelik ve iç huzur, araç değerlerden bazıları ise dürüstlük, itaat, öz kontrol şeklinde belirlenmiştir. Bu değerleri çeşitli toplumsal kurumlarla ilişkili olarak görmek mümkündür. Bu toplumsal kurumlar arasında, sanat, ekonomi, siyaset, devlet, din, aile ve eğitim gösterilebilir.

Eğitim kurumu ile ilişkili olan en önemli bazı değerler şöyle sıralanmaktadır: ‘Amaç değerlerden başarma duygusu, özsaygı, bilgelik ve özgürlük; araç değerlerden sorumluluk, yeterlilik, açık fikirlilik ve entellektüel’ değerler.

Yapılan araştırmalar teknolojik, ideolojik ve ekonomik gelişmeler sonucu farklı ülkelerde değerlerin ve eğitim anlayışının değiştiğine işaret etmektedir. Bu bağlamda, laik eğitime önem veren Rusya’da tinsel değerlere, bireyselliği ile öne çıkan Amerika’da yerel değerlere, ahlaki ve kültürel değerlerin egemen olduğu Asya ülkelerinde ise bireysel değerlere doğru farklı yönelimler gözlenmiştir.

Türkiye’de değerler eğitiminin hedeflediği değerler yardımlaşma, dayanışma, hoşgörü, misafirperverlik, vatanseverlik, doğruluk, iyilik, temizlik, çalışkanlık, dürüstlük, sevgi, saygı, duyarlı olma, adil olma, paylaşımcı olma (MEB, 2010) şeklinde sıralanmıştır. Tüm bu farklılıkların yanında birçok ülkede dürüstlük, saygı, sorumluluk, adil olma, duyarlı olma ve vatandaşlık gibi temel değerler, eğitim kapsamında vurgulanmaktadır.

 Pozitif adalet,  Otorite,  Sorumluluk ve suçlama.Pozitif adalet çocuğun arkadaşlarına davranışları ve paylaşımı; otorite, itaat edilecek kişiler ve güç ilişkilerinin çocuk için anlamını; sorumluluk ve suçlama yanlış davranışlar, çeşitli durumlarda suçlunun kim olduğu, yanlış davranışın sonuçları ve başkalarına karşı çocuğun duyduğu sorumlulukları içerir. Kişisel ve sosyal gelişimi de uygun olarak desteklenen çocuk kazandığı değerleri kendi ahlaki ve toplumsal dünyasına aktarabilecektir.

Bu yöntemlere, ‘doğrudan öğretim, model olma, hikâyeler anlatılması, yaşantıya dayalı ve katılımcı’ özellikte yöntemler örnek olarak verilebilir.

Genel olarak değerlerin öğrenilmesi Halstead ve Pike’a (2006) göre dört şekilde gerçekleşmektedir. Bunlar, doğrudan öğretim, gözlem, öğretmen rehberliğinde-katılım ve öz değerlendirmeyi içerir.

Bu sınıflandırma temelinde karakter eğitimi iyiyi yapmaya, gelişimsel yaklaşım iyiyi bilmeye, duyarlılık ahlakı yaklaşımı ise iyiyi istemeye odaklanmaktadır.

Değerler eğitiminde gözlenen genel eğilim ışığında değerler eğitimi yaklaşımları bu ünitede üç başlıkta incelenmiştir: 1) Ahlaki değerlerin eğitimi, 2) Toplumsal değerlerin eğitimi ve 3) Kişisel gelişime yönelik bireysel değerlerin eğitimi.

Genel hatları ile Klasik Yunan felsefesinden Platon, Sokrates ve Aristo, yakın çağlarda ise Kant, Hume ve Rawls ahlaki değerler eğitimini en çok etkileyen filozoflardır.

Klasik Yunan felsefesinden beslenen ahlaki değerler alanında etik, erdem, bilgelik, karakter, mutluluk, güzellik, ahlaki düşünme, ahlaki yargı, ahlaki davranış gibi kavramlar da karşımıza çıkar.

Karakter eğitimi yaklaşımının zaman içinde geçirdiği dönüşüm dikkate alınarak, bu yaklaşım geleneksel ve çağdaş karakter eğitimi şeklinde iki başlıkta incelenmiştir.

Türkiye’de de yer bulan geleneksel izcilik çalışmaları ve dini eğitim geleneksel karakter eğitimi yaklaşımına örnek olarak gösterilmektedir.

Bunların aktarımı ve pekiştirilmesinde yetişkinlerin rolüne vurgu yapılmış ve değerlerin aktarımı ve telkin edilmesi ile erdemli karakter özellikleri kazandırılmaya çalışılmıştır.

Çağdaş karakter eğitiminde, geleneksel karakter eğitimine benzer şekilde çocuklara erdemleri öğreterek ahlaki değerlerin kazandırılması amaçlanmaktadır. Vatandaşlık eğitiminin de temeli olarak görülen karakter eğitiminde doğrudan öğretim, ödüllendirme, pekiştirme ve sınıf rutinlerine başvurulmaktadır.

Değer belirginleştirme yaklaşımı geleneksel karakter eğitimi anlayışına karşı çıkarak bireyin kendi değerlerini belirlemesini savunmuştur. Bu yaklaşımının amacı bireylerin kendilerine dair farkındalığını artırmak ve değerlerle ilgili önemli kararları alabilmelerini desteklemektir. Bireyin kendi kendini değiştirmesi temeldir. Dolayısıyla değerlerin analizi anlayışı hâkimdir. Ahlak eğitiminde gelişimsel yaklaşımların içinde gösterilen bu yaklaşımda çocuğun akıl yürütmesine odaklanılır. Felsefi alanda ilerlemeci akımın etkisi ile geliştirilmiştir. İlerlemeci felsefe, geleneksel eğitimi eleştirerek çocuğun araştırmaya yönlendirilmesi gerektiğini savunmuştur. Ayrıca, bu felsefi akım içinde çocuğun doğuştan iyi olduğu inancı hâkimdir.

İlerlemeci olarak tanımlanan değer belirginleştirme yaklaşımında mutlak değerlerin telkin edilmesinden ziyade çocukların akıl yürütme ve düşünme yoluyla değerleri geliştirmesi savunulmuştur. Ahlaki yargıların sosyal ve kültürel bağlama göre değişebileceği düşüncesi yani görecelilik vurgulanmıştır.

Doğru değerlerin keşfedilmesi için değer belirleme sürecinde, değerin özgürce, seçenekler arasından seçilerek ve sonuçları düşünülerek belirlenmiş olması ve birey tarafından kabul edilmesi, açıkça savunulması, eyleme dökülmesi ve tüm bu basamakların tekrar edilmesi şeklinde yedi basamak izlenmektedir. İnsani değerler analizi şeklinde adlandırılabilecek bu yaklaşımda sekiz insani değerin geliştirilmesi amaçlanır. Bu değerler, saygı, sevgi, varlık, aydınlanma, güç, beceri, esenlik ve sorumluluktur.

Duyarlılık ahlakı yaklaşımında ahlaki eğitim dört bileşenden oluşur. Bunlar, model olma, diyalog, uygulama ve doğrulamadır. Model olma çocuklara ahlaki davranışlarla model olmaktır. Ahlaki davranışlar çocuklara saygı, onları dinleme ve onların ihtiyaçlarına karşı dikkatli olmayı içerir. Diyalog ise açık uçlu ve her iki tarafı da ilgilendiren bir konuda dikkatini vererek konuşma ve gerçekten ilgilendiğini göstermektir. Uygulama grup çalışmalarına yer vererek çocukların işbirliği yapabileceği ortamlar yaratmaktır. Bu grup ortamında çocuklara yarışmak için değil birbirlerine yardım etmek için beraber çalıştıkları vurgulanır. Doğrulama, duyarlılık gösterdiğimiz kişinin bir davranışının temelinde aslında iyi niyet olduğunu düşünerek onu anlama çabasını içerir. Örneğin, kötü bir söz sarf ettiğinde aslında öfkeden değil korkusundan bunu yaptığını fark edip bunu çocukla konuşmak ve onu anlamaya çalışmaktır.

Örneğin yalan söylemek ahlaken kötü bir davranıştır. Ancak bir çocuk bardağı kıran arkadaşını korumak için bardağı kim kırdı görmedim diye yalan söylediğinde mutlak olarak kötü birşey mi yapmıştır? Bu örnekte çocuğun başkasını korumak uğruna ‘yalan söylemek kötüdür’ kuralına direndiğini; diğer taraftan da arkadaşını koruyarak aslında ‘sadakat’ gösterdiğini görüyoruz.

Toplumsal değerlerin eğitiminde amaç bireylerin toplumca paylaşılan değerlere uyum sağlamalarını desteklemek değil; amaç bireylerin toplumsal değişime ve dönüşüme ayak uydurmalarını sağlamaktır.

Toplumsal değerler eğitiminde farklı değer alanlarına yönelik olarak vatandaşlık, insan hakları, hayvan hakları, çocuk hakları, kadın hakları, sivil toplum, barış, demokrasi, çevre ve çok kültürlülük gibi konularda eğitim programları örnek gösterilebilir.

Bunlar, değerlerin aktarıldığı doğrudan öğretim, akıl yürütme ve düşünme becerilerinin temel alındığı bilişsel yaklaşım, değerlerin dolaylı öğretildiği programla bütünleştirme, simülasyonlar, tartışmalar, alan gezileri ile zihinsel uyaranlar sağlayan katılımcı yöntemler ve sosyal adalete vurgu yapan eleştirel pedagojidir.

Bireysel değerler eğitimi olarak adlandırdığımız bu çalışmalarda, bireyselciliği savunan değerlere değil bireyin kişisel ve sosyal gelişimini vurgulayan değerlere yer verilmektedir. Alan yazında konuyla ilgili kullanılan, esenlik, mutluluk, kişisel ve sosyal gelişim, sosyalduygusal öğrenme, duygusal zekâ kavramlarından da toplumda bireyin varoluşunun öne çıktığını anlayabiliriz. Bu kavramların işaret ettikleri aslında toplumculuktan bireyciliğe doğru bir yönelimi göstermemektedir. Diğer bir ifadeyle, yeni yaklaşımlar bireyi ve varoluşsal ihtiyaçlarını öne çıkarırken toplumu bireyden tamamen soyutlamamaktadır. Tersine, bireyin değerlerini dünya, toplum, toplumsal kurumlar, diğer bireyler ve kendisi ile ilişkileri çerçevesinde ele alarak değerler eğitiminde tüm yönleriyle bireyi geliştirmeyi hedeflemekte ve bireyin bakış açısından toplum felsefesinin önemini vurgulamaktadırlar. Bu anlamda eğitim ‘özerk ve sorumluluk duygusu yüksek bireyler yetiştirmeyi, bireylerin manevi (tinsel) gelişimini desteklemeyi ve günlük yaşama rehberlik etmeyi’ amaçlamalıdır.

Öğrenci esenliği pedagojisi öğrencilerin sağlıklı, güvenli ve mutlu oldukları zaman en iyi öğrenebileceklerini savunan yaklaşımdır. Öğrenci refahını gözeten ve öğrencilerin tüm kapasitelerini geliştirebilecekleri bir ortam sağlayan değerleri içermeyen eğitim etkili olarak gerçekleştirilemez. Öğrenmenin bilişsel, duyuşsal ve sosyal boyutları arasındaki işbirliği değerlerin eğitim ve öğrenmenin dışında değil merkezinde olduğunu gösterdiği şeklinde yaklaşım savunulmaktadır.