OKULÖNCESİNDE ÇOCUK EDEBİYATI

1-3 yaşındaki çocuklar (İlk Evre), genellikle, yalın çizgili-sevimli resimlerle oluşturulmuş kitaplarla buluşturulmalıdır. Bu resimler, renk ve çizginin anlatım gücüyle çocuğun ilgisini çekebilecek özellikler taşımalı ya da oluşturulan özgün kurgularla çocuğun algısını resimlere yöneltebilmelidir. Bunun için çocuğun bildiği, gördüğü, kullandığı eşya ve nesneler gerçekliğine bağlı kalınarak; ancak renk ve çizginin ilgi uyandıran anlatım etkisinden de yararlanılarak yansıtılmalıdır. Bisiklete binen ayılar, kitap okuyan fareler, top oynayan kediler gibi çeşitli yaşam durumlarını resimlerle kurgulayan ve birkaç sözcüklük anlatımlarla da resimleri destekleyen kitaplar, 1-3 yaş grubundaki çocuklarla buluşturulmalıdır. Kısa, yalın, bellekte kalıcı dilsel kurgularla yapılandırılmış, resimlerin anlatımda egemen olduğu masal, öykü vb. kitaplar ikinci evreye (4-5 yaş) uygundur. Çocuk gerçekliğine özgü kurgularla yansıtıldığı, bu kurguların resmin anlatım olanaklarıyla desteklendiği kitaplar ise üçüncü evreye (5-7 yaş) uygundur.

Üçüncü yaştan altı yaşına dek olan oyun çağında çocuk, devinim dizgesi üzerinde egemenlik kurmuş olup artan devingenliği ile çevresinin çapını genişletmektedir. Konuşabilmesi, insanlar arası ilişkilerin daha anlamlı biçimde genişlemesinde büyük yer almaktadır. Piaget’nin dediği gibi çocuk, “bene-dönük” bir durumdan “topluma-dönük” bir duruma doğru hızla ilerlemektedir. Çevreden ve başka insanlardan ayrı bir kişi olduğunu kavramış olan çocuk, artık “nasıl bir kişi” olacağını araştırmaktadır. Kazandığı özgüven ve özerklik duyguları oranında yavaş yavaş çevresini keşfetmekte, kendi benliği ve çevre üzerinde bir denetim gücü kazanmaktadır. Bu amaçla kendi bedenine, cinsel ayrılıklara ve genellikle çevrede olagelen her şeye karşı derin, bitmek bilmez bir soruşturma ve öğrenme eğilimi belirir. Bunun için bu döneme sorma-bilme tutkusu (curiosity-tecessüs) dönemi de denir. Bu dönemin çocuğu artık “küçük bir adam” olmuştur. ...3-4 yaşlarında çocuk, özgürce girişim ve atılganlık eylemlerini açıkça göstermeye başlar. Sürekli olarak bilinmeyen konulara büyük merak, sürekli bir şeyler yapma, büyüme isteği çocukta girişim duygusunun temellerinin atılmakta olduğunu gösterir.

Dil, bir iletişim aracı olmanın yanında anlama, anlatma ve düşünme aracıdır. Düşünmenin temel ögesi kavramdır. Kavramlar, insanın çevresindeki nesnelere, olay ve durumlara ait kişisel gözlem ve deneyimlere dayanan tasarımların zihinde yer eden ve bir soyutlamayla (abstraction) dile dönüşen yönüdür; göstergelerin gösterilen yanıdır. Bir dilin söz varlığını temel alarak da kabaca bir tanımla bir sözlükte madde başı olarak yer alan sözcükler biçiminde niteleyebiliriz.

60-72 aylık çocuklar günlük deneyimlerini anlatır; birbirini izleyen üç emir tümcesinde, istenileni sırası ile yerine getirir; tekil ve çoğul ifadeleri birbirine dönüştürerek kullanır; cümlelerinde özneye uygun fiil kullanır; yeni ve bilmediği kelimelerin anlamını sorar; bazı sözcüklerin eş ve karşıt anlamlarını bilir; “ne zaman, neden, nasıl?” gibi soru sözcüklerini içeren soruları yanıtlar; “Bana tersini söyle.” yönergesine doğru yanıt verir; yer bildiren sözcükleri doğru ve yerinde kullanır; cümlelerinde “çünkü, daha sonra” gibi bağlaçlar kullanır; birleşik cümleler kullanır; basit şakalar yapar; bazı soyut ifadeleri anlar; evinin ve/veya anne-babasının telefon numarasını söyler. 48-60 Aylık çocuklar kendisine verilen üç yönergeyi dinler ve yerine getirir; birleşik cümleler kullanır; resimdeki saçmalıkları açıklar; zıt (anlamlı) sözcükleri söyler; konuşmalarında sözcüklerin olumsuz biçimlerini ve bağlaçları kullanır. 36-48 aylık çocuklar ise kendi kendine şarkı, şiir, tekerleme söyler; yaptığı günlük işlerle ilgili olarak sorulan sorulara cevap verir; konuşmalarında sıfatları, kişi zamirlerini, yer bildiren ifadeleri, çoğul eklerini kullanır; “neden”, “nasıl”, “kim” gibi sorular sorar; iki olayı oluş sırasına göre anlatır; duygularını sözel olarak ifade eder.

Okulöncesi dönemde çocuklar; nitelikli şiirler aracılığıyla seslerin, sözcüklerin işitsel uyumunu duyumsayarak dil sevgisi edinmeye başlar. Bu dönemdeki çocuklar, aralarında ses örüntüsü ve anlam ilişkisi olan az sözcüklü dizelerden oluşmuş şiirleri belleklerine kolayca yerleştirebilirler. Öte yandan şiir okuyarak ya da dinleyerek duygu ve düşüncelerin değişik biçimlerde de dile getirilebileceğini kavramaya başlarlar.

‘Bilişsel gelişim’ açısından 36-48 aylık çocuklar büyük-küçük, az-çok, açık-kapalı, uzun-kısa kavramlarını ayırt eder. 48-60 aylık çocuklar nesneleri ortak özelliklerine göre (taşıtlar, hayvanlar, büyük/küçük nesneler, ağır/hafif nesneler vb.) sınıflandırır, 8 rengi isimlendirir; renkleri gruplandırır; renkleri tonlarına göre sıralar. 60-72 aylık çocuklar ise 1’den 10’a kadar olan nesneleri kullanarak toplama ve çıkartma yapar, nesnelerin kendi içindeki konumunu birinci, ikinci şeklinde isimlendirir.

Baştaki, sondaki, ortadaki gibi mekânsal konumları ayırt etmesi ve neden-sonuç ilişkilerini kurması bilişsel ve zihinsel olarak gerçekleştirdiği durumlardır. Yaptığı günlük işlerle ilgili olarak sorulan sorulara cevap vermesi ve “ne zaman, neden, nasıl?” gibi soru sözcüklerini içeren soruları yanıtlayabilmesi için dili kullanmak durumundadır bu da dilsel gelişimi gösterir.

Yazınsal nitelikli çocuk edebiyatı yapıtları, çocukları dilin ve çizginin anlatım olanaklarıyla öbür insanlara ulaştırır. Onları insanların yaşamlarına, yaşama ilişkin duygu ve düşüncelerine ortak eder. Okulöncesi dönemde çizgiyle ve sözcüklerin anlam dünyasıyla iletişime girmeye başlayan çocuk, sanatçının/sanatçıların öznel ve yaratıcı sezileriyle örülmüş yeni bir gerçeklikle tanışır. Bu tanışmada sanatçıların kullandıkları araçlar: çizgi, renk ve sözcüklerdir.

Kişilik, insanın toplumsal çevresiyle etkileşimleri sonucu edindiği alışkanlıkların ve davranış biçimlerinin tümü olarak tanımlanabilir. Kişilik; insanın kendine özgü zihinsel, duygusal ve toplumsal özelliklerinin bir toplamıdır. Bizi biz yapan özelliktir. Toplumsallaştırma bir kimseyi içinde yaşadığı toplumun kurallarına uygun davranacak biçimde eğitme sürecidir. Toplumsal beceri geliştirme, yaşamın ilk günlerinden başlayarak yaşam boyu devam eden bir süreçtir.

3-6 yaş döneminde çocukların kişilik ve toplumsal gelişimi için onların çevrelerini tanımalarına ve genişletmelerine, değişik kişilik özelliklerini sezmelerine, demokratik bir bilinç geliştirmelerine olanak sağlayacak yazınsal metinler sunulmalıdır. Bu metinler çocuğu; kendi çevresinde- ki ilişkilerle oluşturduğu yaşam deneyiminin, düş ve düşünce gücünün dışına (ötesine) taşımalı; ona, yaşama ve insana ilişkin duyarlık kazandırmalıdır. Çocuk, okunan kitabı dinleyip resimlerini inceledikten sonra, kendi düş ve düşünce gücünün sınırlarını aşabilmeli; sevme, acıma, hüzünlenme, öfkelenme, sevinme gibi insana özgü duygu durumlarını duyumsayabilmelidir. Yazınsal metinler; çocuklara bir sorunun birden çok çözümü olabileceğini; kin, nefret vb. duyguların, şiddet içerikli eylemlerin insan doğasına aykırılığını sezdirebilmelidir.

Çocukların kendilerini, yaşadıkları çevreyi ve dünyayı tanıyıp anlayabilmeleri için 1-2 yaşından başlayarak nitelikli sanatsal uyaranlarla karşılaştırılması gerekir.

Okulöncesi dönemdeki çocukların kitaba yönelmesini sağlayabilmek için ailelere, okula ve öğretmenlere önemli sorumluluklar düşmektedir. Bu sorumluluklar, evrelere ayrılarak şöyle belirtilebilir: İlk Evre: Çocuğun İlgi ve Gereksinimine Uygun Kitaplarla Buluşturulması, Çocuğun Kitapla Tanıştırılması.

4-5 yaş, çocukların kendilerini özgürce anlatma girişimlerini yoğunlaştırdığı bir evredir. Bu evrede seçilecek kitaplar, çocukların kendilerini dil ve çizgiyle anlatmalarına katkı sağlamalıdır.

5, 6, 7 yaş; çocuklara masal, şiir, öykü gibi yazınsal metinlerin yaratıcı kurguları içinde yaşam ve insan gerçekliğinin sezdirildiği yıllardır.

3-6 yaş çocuğun ilgi ve gereksinmesine uygun kitaplarla arkadaşlık kurması, çocukta kitap sevgisinin oluşturulması gereken bir dönemdir.

36-48 Aylık Çocuklarda “Dil Gelişimi” Bu dönemdeki çocuklar; kendi kendine şarkı, şiir, tekerleme söyler; yaptığı günlük işlerle ilgili olarak sorulan sorulara cevap verir; konuşmalarında sıfatları, kişi zamirlerini, yer bildiren ifadeleri, çoğul eklerini kullanır; “neden”, “nasıl”, “kim” gibi sorular sorar; iki olayı oluş sırasına göre anlatır; duygularıını sözel olarak ifade eder.

48-60 Aylık Çocuklarda “Dil Gelişimi” Bu dönemdeki çocuklar; kendisine verilen üç yönergeyi dinler ve yerine getirir; birleşik cümleler kullanır; resimdeki saçmalıkları açıklar; zıt (anlamlı) sözcükleri söyler; konuşmalarında sözcüklerin olumsuz biçimlerini ve bağlaçları kullanır.

36-48 Aylık Çocuklarda “Bilişsel Gelişim” Bu dönemdeki çocuklar; büyük-küçük, az-çok, açık-kapalı, uzun-kısa kavramlarını ayırt eder; 1’den 10’a kadar sayar; bire bir eşleştirme yapar; üç küple köprü yapar; 1’den 10’a kadar olan nesneler içinde istenen sayıdaki nesne ya da nesneleri gösterir; eksik insan resmine kol ve bacak çizerek tamamlar; üç parçalı bul yapı tamamlar; renkleri tanır ve eşleştirir; resmini gördüğü nesneyi tanımlar; diz, dil, boyun, kol, parmak gibi beden parçalarını gösterir; cinsiyetini ayırt eder.

48-60 Aylık Çocuklarda “Bilişsel Gelişim” Bu dönemdeki çocuklar; insan resmini 6 ögeyi içerecek şekilde çizer; 4-8 parçalı bul yapı tamamlar; 1’den 10’a kadar olan nesneler ile rakamlar arasında ilişki kurar; nesneleri ortak özelliklerine göre (taşıtlar, hayvanlar, büyük/küçük nesneler, ağır/hafif nesneler vb.) sınıflandırır; 1’den 20’ye kadar ezbere sayar...

3-6 yaş dönemi ana-baba ile özdeşim kuran çocuğun benliğinin geliştiği ve çocukta üstbenlik (vicdan) oluşmaya başlayan dönemdir.