OKULÖNCESİ EĞİTİMDE ŞİİR

Şiir, yaşamı anlama ve anlamlandırma isteğinin sanatçı duyarlılığı ve beğenisiyle sözcüklere dökülmüş biçimidir. İnsan ve yaşam gerçeğinin sanatçının öznel yorumuyla ve dilin olanaklarıyla yeniden yaratılmasıdır.

Şiirin aracı dildir.

Okurun duygu ve düşün evrenine özgün evrenine yeni anlamlar katmak, onu bilinen, kanıksanan anlamların dışına taşıyarak özgün çağrışımlarla buluşturmak; şiirin temel işlevidir.

Okulöncesi dönemden başlayarak çocuklar masal, bilmece, tekerleme gibi dilsel ürünlerle birlikte şiir diliyle de tanıştırılmalıdır. Onlara şiir dilinin güzelliğini duyumsatmak, çocukların dilin duyarlı kullanıcıları olmaları ve dil sevgisi edinmeleri için gereklidir. Bu yüzden okulöncesi dönemde çocuklar şiir diliyle de tanıştırılmalıdır.

Şiir; insanın yaratma yetisinin dilde somutlandığı, duygu ve düşüncelerin kişiyi etkileyen biçimde söze dönüştürüldüğü bir anlatım yoludur.

Oğuzkan şu ifadelerle çocuk ile şiir arasında doğal bir ilişkinin olduğunu öne sürer: “Çocuk konuşmaya başlarken şiirlerde uygulanan tümce yapısına benzer bir tutum gösterir. Uyaklı ve ses özelliği bakımından birbirine benzer sözcükler kullanır. Sözcüklere başka bir anlam, başka bir hava katar. Kendi iç dünyasını ve düşünme biçimini yetişkinlere göre değişik benzetme ve mecazlarla anlatır. O da şair gibi duygularını ve düşüncelerini söylemeye çalışırken kişisel özgünlüğünü ve düş (hayal) gücünü ortaya koyar. Ayrıca şiir; uyağı, durağı, iç ahengi ile her normal çocukta var olan ritim duygusunu besler; onun bir bakıma müzik gereksinimini de karşılar”

Çocuklara şiir ezberletip okutmanın birçok yararı bulunur. Bunlara aşağıdakiler örnek olarak verilebilir. • Ana dili sevgisi ve eğitimi • Sanat eğitimi • Düş gücü eğitimi • Bellek eğitimi • Toplumsal eğitim

Sanat eğitimi her şeyden önce bir duygu ve düşünce eğitimidir. Duyuları eğitir, düşünceyi besler ve geliştirir. Küçük yaşta, çocuk gerçekliğine ve duyarlığına uygun, dilin anlatım güzelliğini yansıtan şiirlerle karşılaşan bir çocukta dil bilinci ve sevgisi oluşmaya başlar. Çocuk zamanla dilimizin ve resmin anlatım olanaklarıyla kurgulanmış kitaplara ilgi duymaya ve onların iletilerini anlamaya yönelir. Bu ilgi ve yönelim; duyuların eğitilmesi, yazın kültürü edinilmesi için gerekli olan süreçleri işletir.

Çocuklar yazınsal niteliği olan şiirleri ezberleyerek ana dillerinin kullanılış özelliklerini tanımaya başlarlar. Dilin anlatım gücü, değişik kullanım biçimleriyle düzeye uygun şiir örnekleriyle çocukların anlam dünyasına sunulur. Şiir, çocuklara dilin bilinçle ve özenle kullanılması gerektiğine ilişkin ipuçları sunar; dilin güzel ve etkili kullanımı için doğal bir öğrenme ortamı yaratır.

Çocukların çok zengin ve devingen bir düş (hayal) dünyası vardır. Okul öğretiminin çocukların bu özelliğini, çocuk dünyasının en belirleyici yönünü geliştirebilecek eğitsel süreçleri işletmesi gerekir. Öğretmeye dayalı etkinlikler, çocukların düş gücünü kullanabileceği uygulamalarla bütünleştirilmelidir. Şiir, bu sürecin en işlevsel aracı olmalıdır. Çünkü şiir dili ile çocuğun yaşamı ve düşleri arasında büyük benzerlikler vardır. Başka bir söyleyişle çocukların sürekli devinim halindeki düş ve düşünce dünyası, şiir dilinin yaratıcı kurgularıyla beslenmelidir. Şiir, çocuk gerçeğine uygun, çocukların düş gücünü geliştirecek bir araç olarak eğitim sürecinin ayrılmaz bir parçası olmalıdır.

Şiir çocukların duyularını eğitirken onların kavramsal gelişimlerine de katkı sağlar. Çocuğun ezberleme isteği duyduğu şiirler, dikkatini bir metne yoğunlaştırması ve metni belleğine saklayabilmesi için fırsat yaratır. Şiirler üzerine yapılan konuşmalar, çocukların düşünme ve yorum gücünü geliştirir.

Topluluk karşısında şiir okuma, çocuğun kendine olan güven duygusunu geliştirir, yaşama sevincini besler kendi yeterliklerini tanımasına olanak sağlar. Şiirlerin söz korusu biçiminde seslendirilmesi, grup bilincini oluşturur. Birlikte iş yapma anlayışını geliştirir.

Şiirler çocuklara ulusal ve evrensel değerlerin tanıtılması ve duyumsatılması için etkili bir araçtır. Okulöncesi dönemde çocuklar iyi, kötü, güzel, çirkin gibi kavramları öğrenir ve bu değerleri içselleştirmeye başlarlar. Yaşamın bu evresinde, vicdanın temelleri atılır ve ahlaki değerler sistemi de biçimlenmeye başlar. Şiir çocukların beğenilerini inceltir. Onlara insanlığın genel geçer değerlerini sezinletir, kavratır.

Uyak, ölçü, ses örüntüsü (ritim), ses yinelemeleri gibi ögeler ile imge, tasarım ve benzetmeler; şiir dilinin yapı taşlarıdır.

Okulöncesi dönemdeki çocuklara seslenen şiirlerde bulunması gereken belli başlı özellikler aşağıdakiler gibidir: • Şiirler iki, üç dörtlükten ve kısa dizelerden oluşmalı, dizelerdeki sözcükler ve hece sayısı arttıkça çocukların şiiri anlamada, belleklerinde saklamada güçlük çekeceği bilinmelidir. Okul öğretiminde karşılaşılan ilk örneklerin çocuklar tarafından ilgiyle dinlenmesi, sevilmesi; onların şiire karşı olumlu duyuşsal özellikler oluşturmaları için çok önemlidir. • Dizelerdeki sözcüklerin yarattığı ses örüntüsü (ritim), kulağa hoş gelmeli; dizelerin birbirleriyle olan bağlantıları, şiirin istekle dinlenilebilmesi için bir etki ve duygulandırma gücüne sahip olmalıdır. • Çocuk şiirinde önemli olan, yalnızca duygu ve düşüncelerin işlenmesi değil bu duygu ve düşüncelerin şiire ve çocuğun dünyasına özgü bir hava ve söylem içinde dile getirilmesidir. • Şiirlerde ele alınan, işlenen konular çocukların sevgi gereksinmesine yanıt vermeli; onların yüreklerinde ve belleklerinde yaşama, insana, doğaya ve hayvanlara karşı bir duyarlılık oluşturmalıdır. Özellikle insana özgü değişik duygular (yaşama sevinci, yurt sevgisi, özlem, paylaşma duygusu vb.) şiir dilinde çocuklara tanıtılmalıdır. • Şiir konuları, çocukların yakın çevresinden alınmalıdır. Onların çevrelerinde ilgi duydukları, sevgi besledikleri canlılar ve kullanmaktan mutlu oldukları nesneler; çocuk şiirini yapılandıran konu araçları olarak seçilmelidir. • Yiyecekler, içecekler ve çeşitli doğa olayları (mevsimler, yağmur, kar, gece, gündüz vb.) şiirlere konu olarak seçilebilir. Çocuklar şiirlerdeki iletiler ile çevrelerinden yaşayarak ve gözlem yoluyla edindikleri bilgiler arasında ilişki kurabilmeli; bu ilişkiler, şiir dilinin güzelliği ve anlatım gücüyle renklendirilmelidir. • Eğitim kolaylığı için söyleyiş kolaylığı, dinlenebilirlik (kulağa hoş gelme) gibi özellikleri olan şiirler seçilmeli, bu şiirlerde çocukların ilgi ve beklentileri yansıtılmalı, çocuk kendi düşsel gerçekleri ile buluşabilmelidir. • Şiirlerin anlam, duygu ve çağrışım yükü çocuklara yansıtılabilmeli; öğretmen şiiri okurken hem sözcüklerin ses örüntüsüyle bütünleşmiş duygusunu yaşamalı hem de çocuklara yaşatmalıdır. • Şiirlerde sözcükler ve dizeler duygu, düşünce ve olayları çocukların ruhsal gereksinmelerine yanıt veren bir doğallıkta ve kısalıkta olmalıdır. • Şiirler çocuklarda ulusal bir bilinç ve duygu oluşturmalı; onların insanlığın evrensel değerlerini sezinlemesine katkı sağlamalıdır.

Okulöncesi öğretim uygulamalarında öğretmenin şiir okuma, çocuklara şiir okutma ve ezberletme etkinliklerinde bazı eğitim ilkelerine uyması gerekmektedir. Bunlar aşağıdakiler gibidir: • Şiir okuma ve dinleme etkinlikleri, çocukların istekle ve severek katıldığı etkinliklere dönüştürülmeli; çocuklara şiir dilinin etkisini ve duygulandırma gücünü duyumsatmak, yaşatmak temel amaç olmalıdır. • Şiirler, öğretmen tarafından seslendirilmeli; vurgu tonlama, ulama gibi söyleyiş kurallarına uygun bir okuma yapılmalıdır. Söyleyişe katılan bedensel hareketler, jest ve mimikler ölçülü ve doğal olmalıdır. Öğretmenlerin şiirleri ilkelere uygun okuma başarısı ile çocukların şiir sevgisi edinmeleri arasında güçlü bir ilişkinin olduğu bilinmelidir. Bu gerçekten hareketle öğretmenler, öğrencilere okuyacağı şiirler için önceden okuma hazırlığı yapmalı; şiirlerdeki sözcüklerin doğru seçilmesi, ses tonunun metnin anlamına ve duygusuna göre ayarlanması gibi beceriler bu hazırlıklarla pekiştirilmelidir. • Çocukların şiir okurken gereksiz, ölçüsüz bağırmamaları için uygun dönütler verilmeli; ancak öğretmen tarafından yapılacak düzeltmeler, verilecek dönütler onların kendi kişilik özelliklerini ve yaratıcı yetilerini sergilemelerine engel olmamalıdır. Yalın bir belirlemeyle çocukların söyleyiş yanlışları düzeltilmeli; ancak kendilerine özgü davranışlarla anlatımlarını zenginleştirmelerine fırsat tanınmalıdır. • Şiir dinleme ve şiir okuma isteği duyan bir çocuk için, dinleme ve konuşma becerilerinin edinilmesi ve geliştirilmesi sürecinin başladığı söylenebilir. Bu nedenle şiir çalışmaları kendini anlatma, toplum karşısında heyecanı kontrol etme, başkalarını dinleme gibi iletişim becerilerinin edinilmesi için bir ön hazırlık olarak da düşünülmelidir. • Şiir sözcüklerin ve dizelerin oluşturduğu ses örüntüsü ve anlamsal dokusuyla çocukları dilin anlam ve duygulandırma gücüyle buluşturur. Bu buluşma, çocuklarda şiir diline karşı hoşlanma duygusu uyandırırsa şiir-çocuk etkileşiminde süreklilik sağlanabilir. O nedenle şiir çalışmaları için seçilecek örekler gereken özellikleri taşımalı, çalışmalarda çocukları etkinliğin bir parçası durumuna getirecek eğitsel önlemler alınmalıdır. • Çocuk şiiri; çocuğun duygu ve düşüncelerinin, düşlerinin sözcüklerle eyleme geçiş biçimidir. Şiirin düz yazı biçimine getirilerek okunması, şiir ile düz yazı arasındaki anlamsal ve dilsel farkın anlaşılmasına engel olur. Şiirin temel yapısının bozulmasına yol açar. Bu nedenle şiir çalışmalarında böyle bir uygulamaya kesinlikle başvurulmamalıdır. • Şiir okuma çalışmaları; çocukların kendilerini gerçekleştirmesine olanak sağlayacak oyunlaştırma, şiir konularıyla ilgili çocuk şarkıları söyleme ve resim çalışmaları yapma gibi etkinliklerle bütünleştirilmelidir. • Eğitim etkinliklerine öğretmenin okuyacağı bir şiir ile son verilebilir.

Fabl, kahramanları genellikle hayvanlar ve bitkilerden seçilen ve bir ahlak dersi veren öykülere denir.

Okulöncesi dönemde çocuklara okunan fabllardaki heyecan ve gülmece öğeleri, çocukların dinleme isteğini güdüler, dikkatini okuyana ve söylenenlere yoğunlaştırmasına yardımcı olur.

Fabl çalışmalarında göz önünde bulundurulması gereken ilkeler için aşağıdakiler gibidir diyebiliriz: • Öğretmen, fablları çocukların dinleme isteğini canlı tutabilecek biçimde okumalıdır. • Etkinlikler için seçilecek fabllar kısa olmalı ve okulöncesi dönemdeki çocuklar tarafından kolayca oyunlaştırılabilecek özellikler taşımalıdır. • Oyunlaştırma çalışmalarında, çocukların öyküdeki kahramanların yarattıkları olaya uygun konuşmalar yapmaları beklenir. Bu çalışmalarda asıl amaç, çocukların kendi düş güçlerine göre olayı canlandırmaları ve kahramanları konuşturmaları olmalı; oyunlaştırma etkinliklerinde istekli öğrencilere öncelik tanınmalıdır. • Fablların ele aldığı konular, oluş sırasına göre resimlerle öykü kartlarına yansıtılabilir. Kartlar sırasıyla gösterilerek çocuklar olayları anlatmaları istenebilir. Daha sonra resimlere konu edilen fabl çocuklara okunabilir. Bu çalışmalar; çocukların gördüklerini anlamlandırabilmeleri, olaylar arasında bağlantılar kurabilmeleri açısından uygun eğitim ortamları yaratır, çocukların konuşma becerilerinin gelişmesine katkı sağlar. • Çalışmalar, çocukların fabllardaki kahramanların başından geçen olayları çizgi ve renklerle anlattıkları etkinliklerle çeşitlendirmeli; çocuklara yaptıkları resimler üzerinde konuşabilmeleri için yeterli zaman verilmelidir. • Fabllardaki varlıklar (tavşan, leylek vb.) çocuklara oyun hamur, el işi kağıtları ya da atık malzemeler kullandırılarak gerçekleştirilen etkinliklere konu etme yoluyla somutlaştırılabilir.dan resimlerdeki