OKULÖNCESİ EĞİTİM SÜRECİNİN BİR OYUN GERECİ OLARAK TEKERLEME VE BİLMECELER

Çoğunlukla masalların ve halk öykülerinin başlında yer alan tekerlemeler, içindeki gülmece ögeleriyle ve kulağa hoş gelen yapısıyla dikkati çeker..

Bilmeceler ise çocukların hem oynama, eğlenme gereksinimlerini karşılar hem de kimi bilimsel yetilerini sınamalarına olanak sağlar.

Tekerlemeler; ses çağrışımlarından, yinelemelerinden ve benzerliklerinden yararlanılarak oluşturulmuş metinlerdir.

Tekerlemeler, genellikle masalların ve halk öykülerinin başında yer alır.

Anlamından çok içinde barındırdığı gülmece (mizah) ögeleriyle ilgi çeker.

4 türü vardır. Sayışmacalar, oyun tekerlemeleri, masal tekerlemeleri, bağımsız tekerlemeler.

Okulöncesi eğitim süreçleri, çocuklar arasında sıcak bir etkileşim ortamı yaratan oyun tekerlemeleri ve sayışmacalar la desteklenmelidir.

Öğretmen tarafından yapılmalıdır.

Bu çalışmalarda temel amaç, öğrencileri eğlendirmeye ve güldürmeye yönelik doğal öğrenme ortamlarında seslerin ve sözcüklerin doğru boğumlandırılmasını (telâffuzunu) kavratmak olmalıdır.

Çocuğu masal dinlemeye çağıran, masalın gövde ya da gelişme bölümündeki olağanüstü anlatılara hazırlayan bir işlev üstlenir. Çocukların dinleme becerisini canlı tutar.

Bu nedenle masal anlatıcısının giriş tekerlemelerini söylemedeki ustalığı, çocuğun düş gücünü masaldaki serüven dolu anlatılara hazırlamak ya da yönlendirmek için itici bir güç olur.

Ses tekrarları, uyaklı yapılar, ikilemeler ve sıfatlarla zenginleştirilen anlatım; çocuklarda masalların çekim alanına girmeye isteklendirir.

Renkli, eğlenceli ve devingen bir dünyanın kapıları da aralanmaya başlar.

Masalların giriş bölümündeki tekerlemeler, olağanüstü kurgu yapısıyla çocuğun görsel ve işitsel algısını ve imgesel dil becerisini geliştirmesi için bir uyaran görevi üstlenir.

Masal tekerlemelerinde, söz varlığımızın önemli bir değeri olan deyimler sıkça kullanılır.

Deyimler, duygu ve düşünceleri kısa; ancak özgün ve etkili anlatan sözlerdir. Dilimizin anlatım gücünü, halkımızın ince zekâsını ve gözlem yeteneğini yansıtırlar.

Bir dili konuşan toplumun dünya görüşünü, yaşam biçimini, çevre koşullarını; gelenek, görenek ve inançlarını, önem verdiği varlık ve kavramları; kısacası maddi ve manevi kültürünü yansıtan, o toplumun düşünme biçimini, hatta nükte ve buluşlarını ortaya koyan, dil bilim açısından olduğu kadar yazın ve halk bilim açısından da önemli olan sözler diye anlatır.

Dilci ve halk bilimciler, yalızca deyimlerine dayanarak bir toplumun bütün kültürünü inceleyebilir.

Öğretmen masal okuma etkinliklerinden sonra deyim ve ikilemelerin anlamları ve anlatıma kattıkları güzellikler hakkında kısa ve özlü açıklamalar yapabilir. Çocukların (varsa) konuyla ilgili duygu ve düşüncelerini aktarmalarını isteyebilir.

Giriş tekerlemelerinden sonra anlatılan-okunan masalların da dilimizin anlatım gücünü yansıtmasına ve çocuğun doğasına uygun olmasına özen gösterilmelidir.

Türkçedeki seslerin, hecelerin ve sözcüklerin tam değeriyle söylenmesine katkı sağlayacak dilsel gereçlerden biri de bağımsız tekerlemelerdir.

Okulöncesi dönemden başlayarak çocukların, birden fazla sözcüğü aynı anda doğru ve akıcı bir biçimde söyleme alışkanlığı kazanmalarında bağımsız tekerlemelerden de yararlanılabilir.

Tekerlemeler; çocuklara bilişsel, duyuşsal ve devinişsel boyutlu davranışların kazandırılması için uygun fırsatlar yaratabilir.

Çocuklarda birlikte eğlenme, gülme ve iş görme bilincini geliştirir. Onların toplumsallaşma anlayışı geliştirir. Birlikte yaşamanın bazı kurallara uymayı gerektirdiğini sezinlettirir.

Tekerlemelerin çocuklar tarafından söylenmesi, onlara ana dillerini kullanma becerisi kazandırır. Türkçemizdeki ünlü ve ünsüzlerin doğru boğumlandırılmasına, özellikle de sözcüklerin doğru ve akıcı söylenmesine yönelik bir deneyim edindirir.

Çocukların sözcük dağarcıklarının gelişmesine katkı sağlar. Onların düş gücünü devindirir, ana dili sevgisini besler. İlköğretimin sürecinde, çocukların yazılı kültüre yönlendirilmesi, okuma alışkanlığı kazanması için bir uyaran işlevini yerine getirir. Öte yandan tekerlemeleri söyleme çalışmaları, öğretmenlere ve ailelere çocukların konuşma becerilerinin sınanmasına için dönüt sunar.

Uygulamalı çalışmalar çocukların güven duygusunu geliştirir, toplum karşısında konuşma cesareti kazanmalarına yardımcı olur.

Öğretmenin tekerleme çalışmalarında göz önünde bulundurulması gereken temel ilkeler; • Öğretmen, tekerlemeleri söyleyiş ilkelerine uygun olarak seslendirmelidir, • Tekerleme çalışmalarında, söyleşiye canlılık katmak amacıyla jest, mimik ve bedensel devinimden yararlanılmalıdır, • Tekerlemelerin çocukların düzeyine uygun olmasına ve bellekte kalıcı özellikler taşımasına özen gösterilmelidir, • Tekerlemeler, oluşturulacak gruplar tarafından söylenebileceği gibi her çocuğa ayrı ayrı da söyletilmelidir.

Bir şeyin adını anmadan kimi belirgin niteliklerini üstü kapalı bir biçimde söyleyerek ya da belirterek o şeyin ne olduğunu bilmeyi dinleyene ya da okuyana bırakan oyun olarak tanımlanmaktadır.

Bilmecelerdeki sözcüklerin yan yana gelerek oluşturduğu anlamsal özellikler, şiirsel bir anlatım dilini çağrıştırır.

Uyak, ölçü ve ses yinelemeleri bu dilin oluşmasını sağlayan anlatım özelliklerindendir.

Bilmecelerde sunulan ipuçlarının anlamsal çağrışımlarından yararlanarak saklı anlama ulaşma, temel amaçtır.

Okulöncesi eğitim uygulamalarında da çocukların birtakım önermeleri birbiriyle ilişkilendirerek yeni bir sonuca, çözüme erişmesi için bilmecelerden yararlanılmalıdır.

Bilmecelerdeki gizli anlama ulaşma süreci, her şeyden önce usa vurma becerisini de işleten bir etkinliktir.

Bilmeceler, çocuğun oynama ve eğlenme gereksinmelerini de karşılayan ortamlarda çıkarımlar yapma, kestirimlerde bulunma gibi bilişsel yetilerini sınamasına olanak sağlar.

Bilmecelerde yiyecek ve içecekler, hayvanlar, organlar, insan yaşamında yeri olan her türlü araç gereç ve nesneler konu edilir.

Bilmeceleri oluşturan sözcüklerin çarpıcı benzetme ve ilginç buluşları yansıtması; dilimizin anlatım, halkımızın da yaratıcı gücünü örneklendirir.

Nail Tan, Çocuklarımıza Folklor Hazinemizden Seçmeler adlı kitabında bilmeceleri, konu alanlarına göre şöyle sınıflandırır; İnsan ve organları, eşyalar, doğa ve doğa olayları, meyveler, sebzeler, diğer bitkiler, yiyecekler, içecekler, hayvanlar ve diğer konular bu sınıflandırmada yer alır.

Bilmece örnekleri incelendiğinde çocuğun ilişkide olduğu çevrede sıkça duyduğu sözcükler ve anlamları, dilin anlatım inceliği ile çocuğun anlam evrenine yeniden sunulmaktadır.

Bilmecelerin sorulmasından sonra, yanıtı buldurmaya yönelik olarak verilen bazı ipuçları kavramlar arasındaki karşıtlık ilişkisini de kavratabilecek özellikler içerir.

Çocukların çevrelerindeki varlıkları ve nesneleri nitelikleriyle tanımalarına, belirgin özelliklerini kavramalarına yardımcı olur. Çevrelerini daha dikkatle inceleme ve gördüklerini bellekte tutma (saklama) gibi bilişsel nitelikli davranışlar edinmelerine fırsat yaratır.

Çizgilerin ve sözcüklerin oluşturduğu anlam evreni, çocukların okulöncesi dönemdeki sanat eğitimi gereksinmeleri açısından da olumlu bir örnek olarak değerlendirilebilir.

Bilmecelerde sözcüklere yüklenen anlam, çocuk duyarlılığını göz önüne alan bir anlayışla görselleştirilmiştir.

Bilmece çalışmalarında çocukların resmin dilini, iletisini çözmeleri ve üzerinde düşünmeleri için yeterli zaman ayrılmalı; çocuklar anladıklarını, düşündüklerini anlatmaya isteklendirilmelidir.

Resimlerde yer alan figürlerin belirgin özellikleri, çocuklara ipuçları da verilerek buldurulmalıdır.

Çocukların kavramsal gelişimini desteklemek, nesnelerin görsel kimliklerini belleklerine yerleştirmek ve duyularını eğitmek için önemlidir.

Okulöncesi dönemdeki bazı çocuklar için yeni sayılabilecek olan öykünme ve devinme gibi sözcüklerin anlamlarının kavratılması için uygun eğitsel süreçler işletilmelidir. Çünkü çocuğun diline yerleşen her yeni Türkçe sözcük onun anlama ve anlatma becerisinin gelişimine de katkı sağlayacaktır.

Müziğin, dilin ve resmin anlatım olanaklarından yararlanmak; çocukların duyularının eğitilmesi, düşüncelerinin geliştirilmesi için bir zorunluluktur.

Bilmecede, çocukların belleklerinde sözcüklerin uyumlu birlikteliği ile oluşturulan anlama çizgilerin özgün yorumu da katılmıştır.

Bilmeceler; çocuklara resim ve müzik sevgisi kazandırma gibi eğitsel amaçları gözetmekte, onların duyu algılarını geliştirmeye yönelik ipuçları da sunmaktadır.

Bilmeceler, çocuğun doğasında var olan kendini seslerle ve çizgilerle anlatma isteğine yanıt vermekte ya da örnek oluşturmaktadır.

Okulöncesi eğitim süreçlerinde güzel sanatların ve dilimizin anlatım olanaklarıyla desteklenmiş yazılı ürünlerin planlı bir şekilde kullanılması, çocukların düşünme ve öğrenme eylemlerine duyularını da katmalarına olanak sağlar.

Çocukların öğretiminin ileri basamaklarında kendilerini özgürce gerçekleştirebilmeleri, anlatılanları tam ve doğru kavrayabilmeleri için okulöncesi dönemden başlayarak bakma, görme, duyma, duyumsama, düşünme gibi bilişsel ve duyuşsal nitelikli becerileri edinmesi gerekir.

Bilmeceler, sözcüklerin yarattığı söyleyiş uyumu ile çocukların kolayca aklında tutabilecekleri özelliktedir.

Çizgilerin düşsel kurgularla desteklenmiş, çocuğun ilgi ve beğenilerine seslenen iletileri ise hem bilmecelerdeki gizli anlamı bulmaya yardımcı olabilecek hem de çocukları resimle iletişim kurmaya isteklendirecek nitelikler taşımaktadır.

Eğitim uygulamalarında bilmecelerin söyleyiş özelliklerine uygun olarak söylenmesinden sonra anlamı bulmaya yönelik bilişsel ve duyuşsal süreçler çeşitli sorularla desteklenerek işletilmelidir

Bilmecelerin bazı dizeleri soru cümlesi biçimine getirilebilir. Yöneltilen her soru; çocukların düşünerek anlamı bulmasına, düşünceler arasındaki ilişkileri kavramasına yardımcı olmalıdır.

Çalışmalarda temel amaç, her öğrenciyi duygu ve düşüncelerini grupla paylaşmaya isteklendirmek olmalıdır.

Bilinmeyeni bilinir hale getirmek, çocuk için sevinç kaynağıdır.

Çocuklara hem sözcüklerin hem de resimlerin şifrelerini çözerek benzer amaçlara varabilecekleri deneyimi kazandırılmalıdır.

Eğitim uygulamalarında çocuklar, resimlerden neler anladıkları ya da resimlerin kendilerine neler çağrıştırdığı üzerine düşünce üretmeye isteklendirilmelidir.

Resimler, soru-bilmecelerin yarattığı eğlenceli ortamı görsel iletilerle bütünlemektedir.

Bilmecelere yanıt veren çocukların söylediklerine doğru, eksik, yanlış gibi herhangi bir değerlendirme karşılığı verilmemeli; bütün çocukların yanıtları ya da resimlere bakarak oluşturacakları kısa öyküler ilgiyle dinlendikten sonra bilmece için istenen (beklenen) yanıt açıklanmalıdır.

Bilmecelerin Çocuğun Bilişsel, Duyuşsal ve Devinişsel Gelişimine Katkılarını; • Bilmeceler, çocuğun kavramsal olarak zenginleşmesine ve sahip olduğu dil yetisinin toplumsal bir çevrede işlevsellik kazanmasına katkı sağlar. Bilmecelerdeki saklı anlamı bulmaya yönelik düşünsel serüven, belli bir konuda çocuğun dikkatini yoğunlaştırması için güdüleyici bir etken olur. Bilmecelerin söylenmesi ve yanıtlanması, çocuğu konuşmaya isteklendirir. • Düşünme alışkanlığı edinmesi için bir uygulama alanı yaratır. Sözcüklerin anlamsal çağrışımlarından yola çıkarak kavramlar arasında bağlantı kurma becerisi edindirir. • Bilmecelerde sözcüklerin birbirleriyle uyumlu birlikteliği ve şiirselliği, çocuklarda ana dili sevgisinin oluşmasına yardımcı olur. • Türkçe sözcüklerin çok anlamlı özelliğine ilişkin ilk deneyimleri kazandırır. • Resimli bilmecelerle görme duyusunun da düşünme eylemine katkısı sağlanır. • Çocuk, çevresinde gördüğü canlı ve cansız varlıkları görsel imgeleriyle belleğine yerleştirir. Anlatımı Türkçenin olanaklarıyla kurgulanmış, resimleri sanatçı duyarlığı ile yapılmış bir bilmecede, çocuk hem çizginin hem de dilin özgün yorumuyla buluşur, tanışır. Bu yorumlar, çocuğun belleğinde kavramların imgelerini oluşturur. • Bilmecelerdeki sözcüklerin çağrıştırdığı anlamı saptama, varsa, resimleriyle iletişime girme, çocukların duyu algılarını geliştirir. işitme bakma, görme, imgeleme yetilerini geliştirmelerine olanak sağlar. • Çocukların, konuşma ve dinleme becerilerini geliştirir.Okuma isteği uyandırır. Çocukları okumaya özendirir. Okulöncesi dönemde okunanı dinleme-anlama becerisi gelişmeye başlayan bir çocuk, ilköğretim dönemindeki kitap seçme-okuma etkinliklerine ilgiyle katılır. • Çocukları öğretimin ileriki basamaklarında karşılaşacakları yazınsal nitelikli metinleri okumaya ve anlamaya hazırlar.