OKULÖNCESİ DÖNEMDEKİ ÇOCUKLARA SESLENEN KİTAPLARDA BULUNMASI GEREKEN TEMEL ÖZELLİKLER

Öncelikle bir kitabın biçimsel özelliklerini oluşturan tüm ögelerin sınanması gerekir. Bu öğeler boyut, kapak-cilt, kağıt, sayfa düzeni, resimler ve harflerdir.

Bu yaştaki çocuklara seslenen kitapların çocuğun el ve göz yapısına uygun, hacim ve ağırlık yönünden de taşınabilir olmasına özen gösterilmelidir. Kitaplar, çocuğun sayfalarını rahatça çevirebileceği, günlük yaşamında dilediği an kullanabileceği, kullanırken de zorlanmayacağı bir araç özelliği taşımalıdır. İlköğretim çağındaki çocuklar için hazırlanacak kitapların ise çocuklarda kitaplık oluşturma/kullanma alışkanlığını da yerleştirmek amacıyla kitaplık düzenlemesine uygun olan 16 X 23 cm boyutlarında olması beklenir.

Kitabın görsel etkisini yansıtan, baskı niteliğini artıran, uzun süre kullanılabilirliğini sağlayan en temel öge kâğıttır. Bu nedenle çocuk kitaplarında kullanılan kâğıdın dayanıklı (kolay kırışmayan, yıpranmayan, kirlenmeyen), mat, birinci veya ikinci hamur kâğıt olması gerekir. Özellikle baskının arka yüze yansımasına, resimlerin ve yazıların üst üste binmesine, renklerin değişmesine, dağılmasına, harflerin iyi okunmamasına neden olan düşük gramajlı kâğıt kullanımından kaçınılmalıdır.

Duyguya dayalı, duyguyla ilgili, duygu boyutu ağır basan öğrenmedir.

Çocuğun ilgi ve beğenilerini devindiren bir kapak, onun kitaba ve okumaya yönelik olumlu duyuşsal davranışlar kazanmasını sağlayabilir. Kapaktaki görsel tasarım, sanatsal bir anlatım ile çocuğun ilgisini kitaba yöneltmeyi, çekmeyi başarabilmelidir. Kapak resimlemesinde, çocuğa kitabın içeriğine ilişkin bazı ipuçları sunulması temel ilke olarak benimsenmelidir. Bu durum, çocuğun kapak resmine ya da resimlerine bakarak metnin içeriğine ilişkin önceden düşünsel bir hazırlık yapmasına katkı sağlar. Ayrıca çocuğa kendi kurguları ile metinde anlatılanlar arasında karşılaştırma yapma olanağı yaratılmış olur. Kitap kapakları dayanıklı, kalın bristol karton kullanılarak yapılmalı; kitabın uzun süre yıpranmadan kullanılmasını sağlamak amacıyla da kartonun üzeri lak ya da selefon ile kaplanmalıdır.

Çocuk kitaplarında kısa sürede dağılan tel zımbalı cilt yerine sırttan tutkalla yapıştırılmış dikişli cilt yeğlenmelidir. Kitaplarda ciltleme kusurlarının olmamasına dikkat edilmelidir, ayrıca kenarları düzgün ve çapaksız kesilmiş kitapların seçilmesine özen gösterilmelidir. Kitap sayfaları, iki yana tam olarak kolayca açılıp kapatılabilmeli; çocuk, sayfaları açmada ve çevirmede güçlük çekmemelidir.

Sayfa düzeninde belirleyici etken, sayfayı okuma ve izleme rahatlığıdır. Bu rahatlığı sağlayan özellik ise estetik dengedir. Sayfa düzeninde resim, metin ve sayfa kenarlarındaki boşluklar arasında göze hoş gelen bir bütünlük ve sayfada bulunan tüm ögeler arasındaki oransal uyum, estetik dengeyi sağlayan temel etkenlerdir. Bu nedenle tasarımcılar; kitaplarda resim, fotoğraf, rakam, yazı ve sayfada yer alan diğer ögeler ile kenar boşlukları arasında bir uyum yaratarak çocuğun istekle izleyebileceği sayfalar oluşturma sorumluluğunu üstlenmelidirler. Sayfa ve kapak düzeninin tasarım özeni, çocukların hem kitaba ilişkin olumlu duyuşsal özellikler edinmelerine hem de onların sanat eğitimi gereksinmelerini karşılamalarına olanak sağlayacak doğal bir öğrenme ortamı yaratır.

Çocukta resim yapma, resim diliyle iletişim kurma isteğinin uyanması ve kitapla çocuk arasında sevgi bağı oluşması için sanatçı duyarlığı ile yapılmış resimlere gereksinim vardır. Bu duyarlık ile yapılmış resimler, sözcüklerle anlatılanı sanatçının görsel yorumuyla bütünler, metinde anlatılanlara görsel bir renk katar. Yazarın sözel olarak aktaramadığı duygu ve düşüncelerin dışa vurumu için öncülük görevi üstlenir. Çocuğun görme, duyma, duyumsama, düş kurma, düşünme ve sezme yetilerini harekete geçirir. Çocuklar, bu nitelikli resimlere zevkle bakarak kendilerince yeni öyküler uydurabilir. Böylece çocuğun renkli ve devingen dünyasına resmin anlatım diliyle girmeyi başarabilen bir çizer, onların yaratıcılıklarını işleterek dil gelişimlerine de katkı sağlamış olur.

En temel işlevi, çocuğun görsel ve işitsel algılama yetisinin eğitimi ile imgesel düşünme becerisinin gelişimi için bir alt yapı oluşturmasıdır. Daha çok görerek ve dinleyerek öğrendiği bir dönemde, sanatçı duyarlığı ile hazırlanmış kitap resimleri, çocuğun görme ve duyma algılarını eğitme sorumluluğunu üstlenir. Çocuk gördükleri üzerine duygu ve düşünce üretmeye, görsel iletileri belleğinde canlandırmaya başlar.

Bilgiye dayalı, bilgiyle ilgili ya da zihinsel boyutu ağır basan bilgidir.

Çocuk kitaplarında kullanılacak harflerin, çocukların yaşlarına uygun olarak, gözü yormayacak, onların sözcükleri rahat okuması ve anlamlandırmasına olanak sağlayacak boyutlarda olması beklenir. Çocuk kitaplarında harflerin okumayı zorlaştıran karakterlerde ve renklerde basılmaması gerekir. Harfler net olmalı, kolay okunabilmelidir. Harf, sözcük ve satır aralarındaki boşluklar sayfa düzenindeki tasarımı bütünlemeli, sayfaya sevimlilik ve görsel bir çekicilik katmalıdır. Satır aralarındaki boşluklar da harflerin boyutlarıyla orantılı olmalıdır.

Yazar ve çizerin paylaşmak istediği duygu ve düşünceleri; sözcüklerin ve resmin anlam olanaklarından yararlanarak çocuğa aktardığı, çocukla paylaştığı bütünün adına iç yapı (içerik) diyoruz. Tema, konu, kahramanlar, dil ve anlatım, plan çocuk kitaplarında iç yapıyı oluşturan ögelerdir.

Yazarın, çizerin kitapta ele aldığı konuyla çocukta uyandırmak istediği etki, onlarla paylaşmak istediği duygu ve düşünce birikimidir. Tema, kitapta işlenen konunun çocuğun duygu ve düşünce evreninde uyandıracağı etkidir.

Açık, kesin ve yalın olmalıdır. Diğer bir söyleyişle çocukla paylaşılmak istenen iletiler, kapalı ve karmaşık olmamalıdır.

Kitaplarda yaşama sevgisi, insan sevgisi, doğa ve hayvan sevgisini ele alan konular içinde çocuklarla sevgiye ilişkin duyarlıklar paylaşılmalıdır. Çocukların anlam dünyasına uygun kurgularla insanlığın çalışkanlık, doğruluk, yardımseverlik gibi evrensel değerleri buyurgan olmayan anlatımlarla çocuklara duyumsatılmalıdır.

Bir yapıtta sanatçının ele aldığı, üzerinde söz söylediği düşünce, olay ya da durumdur.

Kitaplarda ele alınan konular; kaynağını hep sevgiden almalıdır. Kitaplarda çocukları geleceğe hazırlama sorumluluğu ile yaşam gerçeğinin bazı sorunları da, dozu iyi ayarlanmak koşuluyla, çocuklarla paylaşılabilir. Yaşamda var olan çatışmalar, çocuklara özgü kurgularla yansıtılabilir. Ancak uyulması gereken temel ilke, tüm sorunların çözümünün sevgi ve saygıya dayalı iletişim süreçlerinde aranması gerektiğini çocuklara sezdirilmelidir. Çocuk kitaplarında işlenen konularda baskı ve şiddet; hiçbir zaman olumlanmamalı, sorunların çözümünde kullanılabilecek yollardan biri olarak da gösterilmemelidir.

Kahramanların özellikleriyle gerçekçi ve inandırıcı olması beklenir. Ancak çocukların kitapla bir sevgi bağı oluşturulabilmeleri için kahramanlar, fiziksel ve kişisel özellikleriyle ilginç ve sevimli kılınmalıdır.Kitaplardaki olaylar, az sayıdaki kahramanla kurgulanmalıdır. Kahramanların amaçları, çocuk tarafından rahatça sezilebilmeli; başkişinin amacına ulaşabilmek için verdiği uğraşıya çocuk da duygu ve düşüncesiyle çekilebilmelidir.

Çocuk kitaplarında duygu, düşünce ve olaylar; düşünsel bir düzen içinde anlatılmalıdır. Çocuk kitaplarında çocukla paylaşılmak istenen iletiler, kurgulanan olayların gelişimine koşut olarak açıklık kazanmalıdır. Olaylar, gereksiz ayrıntılardan arındırılmalı; kısa, açık ve anlaşılır bir gelişim çizgisi izlemelidir. Bu nedenle olaylar arasında hem oluşum hem de gelişim bakımından anlamsal bir tutarlılık olmalıdır.

• Çocukların anadan, babadan ve yakın çevresinden edindiği ana dili becerilerinin gelişmesine katkı sağlayan bir araçtır.
• Dilin kullanım olanaklarını, güzelliğini çocuklara sezdiren, duyumsatan etkili bir modeldir.
• Çocukların kavramsal gelişimini destekleyen özgün bir kaynaktır.
• Çocuğun dil bilinci ve duyarlığı edinme sürecinin en işlevsel uyaranıdır.

• Anlatım, tek özne ve yüklemden oluşan kısa ve yalın tümcelerle yapılmalıdır.
• Kitaplarda beş duyuya seslenen; başka bir deyişle çocuğun görme, işitme, dokunma, tatma ve koku algılarını harekete geçirebilecek bir anlatım yeğlenmelidir.
• Çocuğun benzetmelerle düşünme özelliği göz önünde bulundurularak anlatımda yeri geldikçe benzetmelerden de yararlanılmalıdır.
• Kitaplarda sıfatların, deyimlerin, ikilemelerin, pekiştirmelerin dile kattığı güzellik (abartıya kaçmayan kullanımlarla) çocuklara yansıtılmalıdır.
• Kitaplarda eskimiş, yıpranmış ve yabancı sözcüklerden arındırılmış, anlaşılır ve rahat bir anlatım dili benimsenmelidir.
• Dil yanlışı yapılmamalı, yazım ve noktalama işaretleri yerli yerinde kullanılmalıdır.
• Kitaplarda gerek olayların akışında gerekse kahramanların özelliklerinin tanıtılmasında, mümkün olduğunca somut anlamlı sözcükler kullanılmalıdır.
• Anlatımda argo söyleyişlere, çocukların kullanımında güçlük çektiği bağlaçlara (aksi halde, mademki, gerçi vb.) yer verilmemelidir.

• Çocuk kitaplarında öğüt veren yaptırımcı anlayış yerine çocukları eğlendirirken düşündüren, düşündürürken de eğlendirmeyi başaran bir yaklaşım esas alınmalıdır.
• Anlatımda mantık yanlışlığına düşülmemelidir.
• Kitaplarda cinsel roller çağdaş yaşamın gereklerine uygun olarak örneklendirilmeli, kadına ve erkeğe verilen değer ve yüklenen anlam arasında farklılık olmamalıdır.
• Kitaplarda denetimci ve otoriter tavırlar onaylanmamalı, demokratik kültürün birey ve toplum yaşamındaki önemi sezdirilmelidir.
• Kitaplar, çocuğun iç denetimini geliştirmesine katkı sağlamalıdır.
• Kitaplarda fiziksel ve onur kırıcı cezalar onaylanmamalı, çocuklar yapılan ya da düşülen yanlışın nedenleri üzerinde düşünmeye yöneltilmelidir.
• Kitaplarda bireysel ilişkilerde ortaya çıkan her sorunun öncelikle konuşularak, iletişim kurularak çözümlenebileceği sezdirilmelidir.
• Kitaplar; çocukların algısal-kavramsal gelişimini desteklemeli, onlarda benlik kavramının ve güven duygusunun oluşumuna katkı sağlamalıdır.
• Kitaplar, okulöncesi dönemdeki çocukların bilişsel boyutlu öğrenmelerini desteklemek amacıyla nesneleri hem sözcüklerle adlandırmalı hem de resimleriyle görselleştirmelidir.
• Kitaplar her türlü önyargıdan, siyasi ve dinî telkinlerden bütünüyle arındırılmış olmalıdır.
• Kitaplar çocuklarda sorgulama, deneme ve araştırma isteği uyandırmalı; onları yaratıcı ve girişimci bir kişilik yapısı edinmeye özendirmelidir.