ÖLÇME ARAÇ VE TEKNİKLERİ

Eğitimde bilişsel, duyuşsal ve devinimsel (psiko-motor) alanlardaki özellikler ölçülür. Bilişsel alan, bilgiler ve bilgilerden doğan zihinsel süreçleri, duyuşsal alan duygu ve de­ğerlerle ilgili davranışları, psikomotor alan ise zihin ile kas koordinasyonu sonucu oluşan davranışları içerir.

Bir sorunun cevabının, verilen cevap maddelerinden birinin işaretlenmesine dayalı test­lerdir. Çoktan seçmeli testlerde yer alan her bir soruya madde adı verilir. Bu maddeler, bir problem durumu sunan bir madde köküyle, bu madde kökünü izleyen en az üç ve daha fazla sayıda seçimlik cevaplardan oluşur. Madde kökü, bir soru cümlesi olabileceği gibi, eksik bir cümle de olabilir. Madde kökünü izleyen seçimlik cevaplara seçenekler adı ve­rilir. Bu seçeneklerden doğru cevabın dışında kalanlar ise, çeldiriciler olarak adlandırılır.

Çoktan seçmeli testler, sınıf içi uygulamalardan büyük kitlelerin katıldığı ulusal mer­kezi sınavlara kadar birçok düzeyde ve hemen hemen her öğretim alanında kullanılmak­tadır. Bunun nedeni, çoktan seçmeli testlerin büyük kitlelere kolaylıkla uygulanabilmesi, diğer ölçme araçlarına göre kapsam geçerliğinin yüksek olması, hazırlama, uygulama ve değerlendirme açısından kullanışlı olması, objektif olarak puanlanabilmesi ve iyi hazırlan­dığı takdirde üst düzey yeterlikleri de ölçmeye olanak tanımasıdır.

Çoktan seçmeli testler, doğru yanıta göre; kesin ve tek bir doğru yanıtı olan maddeler, en doğru yanıtı olan maddeler, bileşik yanıt vermeyi gerektiren maddeler ve doğru yanıtı gizlenen maddeler olmak üzere dört grupta incelenir.

Çoktan seçmeli testler, madde köküne göre; kökü soru ti­pinde olan maddeler, kökü eksik cümle tipinde olan maddeler, olumsuz köklü maddeler olmak üzere üç grupta incelenir.

Çoktan seçmeli testler, maddelerin gruplanışına göre ortak köklü maddeler ve ortak seçenekli maddeler olmak üzere iki grupta incelenirler.

Çoktan seçmeli sorular hazırlanırken dikkat edilmesi gereken hususlar şöyle sıralanabilir:

• Sorular, öğrenme amaçları ve dersin öğrenme çıktıları göz önünde bulundurularak hazırlanmalıdır.
• Soru kökünde sadece sorunun cevaplanması için gerekli bilgiler verilmeli, fazla bilgiye yer verilmemelidir.
• Sorunun büyük bölümü kökte oluşturulmalı seçenekler mümkün olduğunca kısa tutulmalıdır.
• Seçenekler konu, ifade ve uzunluk bakımından birbirine benzemelidir.
• Soru kökü ile seçeneklerdeki ifadeler anlatım açısından birbirleriyle uyumlu olmalıdır.
• Seçenekler birbirinden bağımsız olmalı, biri diğerini içermemelidir.
• İki seçenek karşılıklı olarak elenebilir olmamalıdır.
• Aynı soruda biri diğerine zıt olan ya da biri diğerinin olumsuzu olan seçenekler kullanılmamalıdır.
• Seçenekler tarih, rakam/sayı ya da sıralama gerektiren kelimelerden meydana gelmişse, tarih ve sayılar büyükten küçüğe ya da küçükten büyüğe doğru sıralanmalı, kelimeler de bir mantıksal sıraya konmalıdır.
• Sorularda tek bir doğru cevap olmalı; çeldiriciler doğru cevabı bilmeyenleri çeldirecek kadar güçlü olmalıdır.
• Soru mümkün olduğunca tek bir yeterliği ölçmelidir.
• Soru mümkün olduğunca “olumlu” sorulmalıdır. Olumsuz sorular toplam soru sayısının üçte birini geçmemelidir.
• Zorunlu kalmadıkça sıralı soru (I, II, III) sorulmamalıdır. Sorulduğu takdirde büyükten küçüğe sıralanmalıdır.
• Seçeneklerde “Hepsi”, “Hiçbiri”, A ve C gibi ifadeler yer almamalıdır.
• “yanlıştır”, “değildir”, “temel”, “en önemli”, “ilk” gibi vurgu gerektiren kelime ya da ifadelerin altı çizilmelidir.
• Kombine soru grubu en fazla üç sorudan oluşmalıdır.
• Yazım hataları için yazım denetimi kullanılmalıdır.

Doğru-yanlış testleri, bir kısmı doğru bir kısmı yanlış yargı cümleleri hâlinde verilen mad­delerden oluşur. Bir doğru-yanlış maddesi, cevaplayıcının Doğru/Yanlış ya da Evet/Hayır olarak iki kategorili sınıflaması gereken bir önermeden oluşur.

Doğru-yanlış testlerinin üstünlükleri şöyle sıralanabilir:

• Doğru yanlış testlerinde son derece basit madde yapıları kullanılır.
• Soruların hazırlanması uzun zaman gerektirmez.
• Bilişsel alanın büyük bir bölümünde yeterliklerin ölçülmesini sağlar.
• Çok sayıda soruya yer verilebildiği için kapsam geçerliği kolayca sağlanır.
• Puanlama kolay ve objektif olarak gerçekleştirilebilir.
• Bu testlerde kullanılan test yönergeleri basit ve anlaşılır olduğu için öğrenciler tarafından kolayca anlaşılmaktadır.

Doğru-yanlış testlerinin sınırlılıkları şöyle sıralanabilir:

• Test maddeleri iki seçenekten oluştuğu için şans başarısı yüksektir. Maddeyi hiç okumadan bile yanıtlayanların doğru yanıtı bulma olasılığı %50’dir. Bu doğru yan­lış testlerinin en büyük sınırlılığıdır.
• Üst düzey zihinsel becerilerin ölçülmesi mümkün değildir.
• Öğrenme eksiklerinin belirlenmesi ve öğretimin değerlendirilmesi amacıyla yapı­lan izleme testleri için uygun değildir.
• Yanlış ifadelerin eğitsel açıdan önemi olmadığı için uygun ölçme aracı olarak kabul edilmez.

Doğru-yanlış maddeleri yazılırken bazı kurallara uyulmalıdır. Bunlar şöyle sırala­nabilir:

• Her maddede sadece bir fikrin verilmesi ve ölçülmesi gerekir.
• Her doğru-yanlış maddesi tereddütte yer vermeyecek ölçüde kesinlik taşımalıdır.
• Doğru-yanlış maddelerinde kesin ifadeler kullanılmalı, çoğu zaman, bazen, genel­likle, birkaç vb. belirsizlik bildiren ifadelerden kaçınılmalıdır.
• Her madde kısa, açık ve anlaşılır olmalıdır.
• Çift olumsuz önermelerden oluşan maddeler kullanılmamalıdır.
• Maddelerin uzunlukları birbirine yakın olmalıdır.
• Maddelerin doğru ya da yanlış olduğunu açıkça belirtecek ipuçları verilmemelidir.
• Maddeler öğrencilerin bildikleri kaynaklardan aynen alınan ifadelerden oluşma­malıdır.
• Birbiriyle ilgili olan maddeler ortak bir yönergeyle gruplandırılmalıdır.

Eşleştirme testleri objektif testler sınıfında yer alır. İçerdiği maddeler yardımıyla birbiriyle ilişkili olan bilgi ögeleri yönergede verilen açıklama doğrultusunda belli bir bakış açısına göre eşleştirilir. Eşleştirme maddeleri iki sütundan oluşur. Soruların verildiği sütuna “ön­cüller”, cevapların verildiği sütuna ise “seçenekler” adı verilir. Eşleştirme maddeleri daha çok yazarlar ve eserleri, ülkeler ve başkentleri, ülkeler ve ürettikleri tarım ürünleri gibi aralarında belli bir ilişki, bağ bulunan bilgi gruplarını eşleş­tirmek için kullanılır.

Cevabı bir harf, bir kelime, bir işlem ya da en fazla bir cümle olan soru maddelerinden oluşan ölçme araçlarıdır. Boşluk doldurma soruları da bu grupta yer alır.

Kısa cevaplı ve tamamlama testlerinde madde uzunluğu bir kelime ya da cümleyle sınırlıdır. Bu nedenle madde yazımı çok kolaydır. Bu tür testler bilgi düzeyindeki yeterlik­lerin ölçülmesinde daha çok kullanılır. Puanlamanın objektif olması ve çok sayıda soruya yer verilebilmesi bu aracın üstün yönlerini oluştururken, üst düzey yeterlikleri ölçememe­si bu aracın en önemli sınırlılığını oluşturur. Kısa cevaplı ve tamamlama testleri kapsam geçerliği açısından yazılı sınavlara göre daha yüksek geçerlik sağlar.

Kısa cevaplı ve tamamlama testlerinde madde yazımında şu noktalara dikkat edil­melidir:

• Boşluk doldurma şeklindeki maddeler yazılırken tüm maddelerde bırakılan boşluk eşit uzunlukta olmalıdır.
• Maddeler yazılırken istenen yeterliğe sahip olmayan öğrenciye ipucu olabilecek unsurlara yer verilmemesi gerekir.
• Maddelerde ifadelerin yoruma açık olmayacak şekilde net olması ve cevabın da tek ve tartışmasız olması gerekir.
• Maddeler arasında biri diğerinin cevabı olacak ifadelere yer verilmemelidir.
• Maddeler ders kitaplarından bire bir aynen alınmamalıdır.
• Maddelerde tek bir boşluk bırakılmalıdır. Birden fazla boşluk verilecek cevapların tek ve tartışmasız olma ilkesine aykırı bir durum yaratabilir.

Öğreticinin, dersin amaçları doğrultusunda, sınıf içi ortamda her zaman başvurabileceği bir tekniktir. Özellikle sözlü iletişim becerisinin ölçüldüğü dil derslerinde önemli bir yere sahiptir. Öğrencilerden, öğreticinin sorduğu sorulara sözlü olarak cevap vermesi bekle­nir. Sözlü sınavlar, öğrencilerin öğrenmede güçlük çektiği konuları tespit etmede önemli bir işlevi yerine getirir ve öğrencilerin sözel anlatım becerisini geliştirmesine katkı sağ­lar.

Soruların hazırlanması kolaydır. Öte yandan, sözlü sınavlarda çok sayıda soruya yer verilememesi ve bütün öğrencilere uygulanmaya çalışıldığında uzun zaman gerektirmesi bu ölçme aracının en önemli sınırlılığını oluşturur. Öğrencilerin, sorulan soruya ilişkin yeterince düşünme süreleri olmaz. Bu durum da sorunun yanlış anlaşılması vb. nedenlerle geçerlik ve güvenirliği olumsuz etkileyen sorunları beraberinde getirir.

Sözlü sınavlarda geçerlik ve güvenirlikle ilgili endişeleri en aza indirmek için alınabile­cek bazı önlemler vardır. Bunların başında öğreticinin sözlü performansı değerlendirme­de öğrencilerin kişisel özellik ve durumlarından etkilenmemesi gelir. Öğrencinin cinsiyeti, kimlik bilgileri, aile özellikleri vb. değerlendirmede etkili olmamalıdır. Sözlü sınavlarda geçerlik ve güvenirlik açısından bir diğer önemli konu öğrencilere yöneltilebilecek soru­ların sayıca az olduğu göz önünde bulundurularak mümkün olduğunca sınav konusunu kapsayıcı nitelikte sorunun hazırlanmasıdır. Bunun için, öğrencilere yöneltilecek sorula­rın sınav sırasında değil önceden üzerinde düşünülerek hazırlanması gerekir. Sözlü sınav­larda geçerlik ve güvenirliği yüksek tutmak için dikkat edilmesi gereken bir diğer husus puanlama hatalarına karşı önceden hangi soruların sorulacağının, soruda öğrencilerden hangi detayların isteneceğinin belirlenmesi ve bu detaylara kaç puan verileceğinin ayrıntılı olarak belirlenmesi gerekmektedir.

Yazılı sınavlar cevap seçenekleri sunulmayıp öğrencilerin cevapları kendi kelimeleriyle yazılı olarak oluşturmalarının istendiği sorulardan oluşur. Yazılı sınavlar, öğrencilere, dü­şünme ve zaman bakımından cevap özgürlüğünün tanındığı ölçme araçları olarak tanım­lanır.

Yazılı sınavların avantajları şöyle sıralanabilir:

• Hazırlanması kolay olduğu için kullanışlı araçlardır.
• Analiz, sentez, değerlendirme gibi üst düzey yeterliklerin ölçülmesi için uygundur.
• Şans başarısı olmadığından geçerliği yüksektir.
• Yaratıcı ve eleştirel düşünme becerilerinin ölçülmesine imkân tanır.
• Öğrencilerin dili kullanma becerilerine artırır, dil gelişimine katkı sağlar.

Yazılı sınavların sınırlılıkları şöyle sıralanabilir:

• Sınavlarda soru sayısı az olduğu için kapsam geçerliği düşüktür.
• Anlatım, ifade gücü, yazı güzelliği, kâğıt düzeni gibi değişkenler puanlamayı etki­lerse geçerlik ve güvenirlik düşebilir.
• Genel izlenimle puanlama yöntemi uygulanırsa güvenirlik düşer.
• Uygulama ve puanlama zaman aldığından kullanışlı değildir.
• Puanlama güvenirliği düşüktür, puanlayıcı yanlılığı söz konusu olabilir.
• Öğrencilerin sınavda zamanlarının büyük bir kısmı yanıtları düşünmekle geçtiği için düşündüklerini organize etme ve değerlendirme konularında sınırlandırmaktadır.

Yazılı sınavlar, uygulanma şekline göre beş grupta incelenir. Bunlar şöyle açıklanabilir:

• Klasik yazılı sınavlar: Uzun yanıtlı üst düzey yeterlikleri ölçmek ve geliştirmek amaçlı hazırlanan sabit sayıda sorulardan oluşan herkes tarafından bilinen sınav şeklidir.
• Tercihli sınavlar: Öğrencilere belirli sayıda soruyu seçerek cevaplama özgürlüğünün tanındığı yazılı sınavlardır.
• Açık kitap sınavları: Öğrencilere soruları cevaplarken öğrenme kaynaklarının kullanı­mının serbest olduğu sınavlardır. Daha çok verilen problemlerin çözümlerinin istendiği, cevapların bir kaynakta doğrudan yer almadığı durumlarda uygulanan sınav şeklidir. Ma­tematik, Fen Bilgisi, İstatistik gibi derslerde kolayca uygulanabilen sınavlardır.
• Kura sınavları: Önceden hazırlanan soru setlerinin öğrencilere kura çekme yoluyla verilmesi şeklinde uygulanan sınavlardır.
• Sorusuz sınavlar: Soru ve yanıtların öğrenciler tarafından oluşturulduğu sınav şeklidir. Öğrencilere en iyi bildiklerini gösterme konusunda fırsat verir.

Öğrencileri izleme ve değerlendirmede kullanılan en önemli yazılı ölçme araçlarından biridir ve araştırma makalesi, gözlem raporu, örnek olay incelemesi, çoktan seçmeli test, problem çözümü gibi çok farklı formatlarda olabilir. Öğretimi yapılan bir dersin uygulaması ya da pekiştirilmesi amacıyla verilebildiği gibi; öğrenciyi çe­şitli bilgileri keşfetmeye, araştırmaya yönlendirmek için de verilebilir. Okul dışı saatlerde öğrencilere verilen görevler olarak da tanımlanan ödevler öğrencilerin bir konu hakkında derinlemesine bilgi edinmelerini sağlamada önemli bir işlevi yerine getirir.

Ödevlerin olumlu yönleri şöyle sıralanabilir:

• Özellikle erken çocukluk döneminde öğrencilerin çalışma alışkanlığı kazanmaları­na ve okul hakkında iyi tutum geliştirmelerine yardımcı olur.
• Bağımsız çalışma becerisi kazandırır.
• Akademik başarıyı olumlu yönde etkiler.
• Farklı öğrenme kaynaklarının keşfedilmesini sağlar.
• Öğrenme sürecini zenginleştirir ve hızlandırır.
• Öğrencilerin sorumluluk sahibi olmasını sağlar.

Ödevlerin olumsuz yönleri şöyle sıralanabilir:

• Ödevler aile yapısına bağlı olarak veli-öğretmen arasındaki iletişim sürecini olum­suz etkileyebilir.
• Zaman alıcı ödevler öğrenme hızı düşük ve yüksek olan öğrenciler arasında öğren­me süreci açısından adaletsizlik yaratabilir.
• Diğer boş zaman etkinliklerine fırsat bırakmayarak öğrencilerin sosyal gelişimi konusunda engel oluşturabilir.
• Ceza aracı olarak kullanıldığında öğrenme sürecine zarar verebilir.

Kavram haritaları, öğrencilerin bir konu ile ilgili düşünce ya da kavramları ve düşünce ya da kavramlar arası ilişkileri grafiksel olarak göstermelerine yardımcı olur. Daha çok yeni fikirlerin oluşturulması ve planlaması aşamasında kullanılır. İşlenen konulara ilişkin gör­sel ve şematik bir özet sunar, karmaşık ilişkileri gösterir, eksik ya da yanlış öğrenmelerin belirlenmesini ve giderilmesini sağlar. Öğrencilerin kendi öğrenme kapsamlarını oluştur­masına ve konuya odaklanmalarına yardımcı olur.

Portfolyo belirli bir süreç içinde öğrencilerin göstermiş oldukları çaba ve ilerleme ile gelmiş oldukları başarı düzeyini yansıtan ürünlerden oluşan çalışma koleksiyonudur. Hipermedya programları, veri tabanı, kelime işlemci yazılımları, web tasarım programları gibi elektronik medya kay­nakları kullanılarak hazırlanan portfolyolara ise elektronik portfolyo adı verilir.

Gözlem, öğrencilerin öğrenmelerini ve gelişimlerini izlemek ve değerlendirmek için yararlanılan tekniklerdendir. Öğreticinin gözlemek istediği özelliği doğru tanımlaması ve bu özelliği işaret eden davranışsal göstergeleri belirlemesi gerekir. Bu göstergelerin bir kez değil uzunca bir süre gözlenmesi, tek bir gözleme bağlı kalınmaması gerekir. Bu teknikte, değerlendirme için gözlem formları kullanılır.

Görüşme, öğrencilerin öğrenmeleri hakkında detaylı bilgi edinilmesinde başvurulan tek­niklerden biridir. Görüşme yoluyla, öğrencilerin tutum, duygu, düşünce ve inançlarına ilişkin bilgiler toplanır.

Kişilik envanterleri, daha çok duyuşsal davranışların ölçülmesinde kullanılır. Kişinin en­vanterde yer verilen ifadeler karşısındaki duygu, düşünce ve davranışları belirlenmeye çalışılır. Kişilik envanterlerinde, “uyumlu-uyumsuz”, “normal-anormal” şeklinde dere­celenen davranış örneklerinin yanında, “Evet”, “Fark etmez”, “Hayır” gibi seçenekler de kullanılabilmektedir.

Tutum, bireyin belli nesne, kavram, durum, olaylar vb. karşısında olumlu ya da olumsuz tepki gösterme eğilimi olarak tanımlanır. Tutumların ölçülmesinde, soru listeleri, envan­terler, görüşme gibi tekniklerle birlikte kullanılan araçlardan biri de tutum ölçekleridir. En yaygın kullanılan tutum ölçeği Likert tipi ölçeklerdir. Bu ölçeklerde ölçülmek istenen tu­tum konusuyla ilgili olumlu ve olumsuz ifadelere yer verilir. Bu ifadelere katılım derecesi­ni belirtmek için de “Tamamen katılıyorum”, “Katılıyorum”, “Kararsızım”, “Katılmıyorum” ve “Tamamen katılmıyorum” şeklindeki ifadelere yer verilir. Bu şekilde elde edilen ölçek puanının yüksekliği bireyin ölçülmek is­tenilen konu ile ilgili olumlu bir tutuma sahip olduğunu, ölçek puanının düşüklüğü ise bu konuda bireyin olumsuz bir tutuma sahip olduğunu ifade eder.

Öğrencilerin, kendi belirledikleri bir ürün hakkında ya da durum için birbirlerine belirle­nen ölçütler çerçevesinde geribildirim ya da not vermelerini gerektiren tekniktir.

Öğrencilerin kendi çalışmalarının uygunluğuna ilişkin ölçütleri belirledikleri ve bu ölçüt­lerin ne kadarını karşıladıklarına ilişkin kararları kendilerinin verdikleri değerlendirme tekniğidir. Bu teknikte öğrenciler değerlendirme sürecinde aktif olarak görev alırlar. Kendi performanslarını, değerlendirme konusuna ilişkin güçlü ve zayıf yönlerini daha gerçekçi biçimde değerlendirebilirler.