ERKEN ÇOCUKLUKTA ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Erken çocuklukta değerlendirmenin amaçları şöyle sıralanabilir:

1. Tarama Değerlendirmesi
2. Öğretimi Değerlendirme
3. Tanılayıcı Değerlendirme
4. Program Değerlendirme

Tarama çalışmaları çocukların öğrenme düzeyindeki ya da gelişimlerindeki olası sorun­ları belirlemek amacıyla kullanılan değerlendirme türüdür. Tarama ölçekleri daha fazla değerlendirmeye ihtiyaç duyulan geniş çocuk kitlelerini kolayca ve hızla belirleyebilmek için uygulanır. Çocukların gelişiminde görülebilecek olası sorunların erken belirlenmesiyle zamanında müdahale edilerek gelecekte yaşanacak sorunlar ortadan kaldırılabilir.

Tarama testlerinin sahip olduğu en önemli avantajlar fazla uzmanlık gerektirmemesi, hızla uygulanabilmesi, ucuz olması ve kolay uygulanabilir olmasıdır. Bu testlerin sağladığı en önemli faydalardan biri de uygulaması daha fazla uzmanlık gerektiren ve daha kapsamlı tanılayıcı testlerin tüm çocuklara uygulanmasını önlemesidir. Çünkü çocukların çoğunluğu normal gelişim göstermektedir ve hepsinin ayrıntılı testlere girmesine gerek yoktur. Tarama testle­ri sadece daha ileri düzeyde değerlendirilmesi gereken çocukları belirleyerek kaynakların daha verimli kullanılmasını ve erken müdahale için sürecin başlatılmasını sağlamaktadır.

Tarama amaçlı kullanılan ölçme araçlarının (örneğin bir test ya da envanterin) nite­liğini belirleyen iki önemli parametre vardır. Bunlar duyarlılık ve seçiciliktir.

Duyarlılık bir testin çocukların belirli bir yetersizliğini doğru olarak belirleme yeteneğidir. Örneğin bir test %100 duyarlılık oranına sahipse o test gelişimsel yetersizliği olan bütün çocukları doğru olarak belirleyebilmektedir.

Seçicilik bir testin sadece gelişimsel bozukluğu olan çocukları belirleyebilme yeteneğidir. Yüzde yüz seçicilik değerine sahip bir test sadece gelişimsel geriliği olan bireyleri belirlerken normal gelişim gösteren çocukları bu sınıflandırmanın dışında bırakabilmektedir.

Öğretimi değerlendirme, adından da anlaşılacağı gibi, çocuk eğitimin­de kullanılan öğretim programıyla (müfredatla) doğrudan ilişkilidir. Değerlendirmeyle öğretim programındaki kazanımlara hangi düzeyde ulaşıldığı belirlenir. Bu kazanımlar da her ülkenin ilgili kurumları tarafından farklı yaş grubundaki çocukların sahip olması beklenen ülke standartları doğrultusunda belirlenir.

Okulöncesi eğitiminde öğretimin değerlendirilmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar şöyle sıralanabilir:

• Öğretimin değerlendirilmesi amacıyla gerçekleştirilen ölçme uygulamaları sık aralıklı ve süreklidir ve sonuçları sınıftaki öğretimi iyileştirmek için kullanılır.
• Öğretimi değerlendirmenin daha doğru ve geçerli olması için birden çok kay­naktan ve birden çok yöntemle veri toplanmalıdır.
• Ölçme yöntemleri sınıftaki öğretimin sürekliliğine benzer bir yapı izlemeli ve sı­nıfla ev verilerini birleştirmelidir.
• Ölçme araçlarındaki maddeler anlamlı ve işlevsel becerileri ölçmeli ve mutlak olmalıdır.
• Öğretimi değerlendirme araçları mantıksal bir öğretim sıralamasını izlemelidir.
• Ölçme araçları geçerli ve güvenilir olmalıdır.
• Ölçme araçları ve süreçleri kültürel ve dil gelişimsel olarak uygun olmalıdır.
• Okulöncesi eğitiminde sonuç değil, süreç önemli olduğundan, programda sürecin çok yönlü olarak değerlendirilmesi öne çıkmaktadır.
• Bir sınıftaki her çocuğun mutlaka öğretimsel değerlendirmeye katılması gerekir.
• Öğretimin değerlendirilmesinde öğretmenlerin neyi, nasıl ve hangi sıklıkla ölçmeleri gerektiğini ve ulaşılacak verileri nasıl kullanacaklarını bilmesi gerekir.

Tanılayıcı değerlendirme çocukların gelişimlerine, bilgi düzeylerine ve becerilerine yönelik derinlemesine bilgiye ulaşmak amacıyla ayrıntılı soruların yanıtlandığı kapsamlı bir süreçtir. Gelişim ve öğrenmeye ilişkin yapılan bu tür değerlendirmeyle çocuklardaki olası öğrenme güçlükleri ya da gerilikleri belirlenmeye çalışılır. Buna ek olarak tanılayıcı değerlendirmenin ikinci temel işlevi de özel eğitime ihtiyaç duyan ve erken müdahale gerektiren çocukların belirlenmesidir.

Tanılayıcı değerlendirmede, öğrenmeye ya da gelişime ilişkin sorunların ayrıntılı ve sistematik biçimde incelenme­si diğer değerlendirme yöntemleriyle karşılaştırıldığında oldukça daha pahalıdır, zaman alıcıdır ve uzmanlık gerektirir. Dolayısıyla bu tür testlerin sadece gerçekten bir öğrenme ya da gelişim sorunu yaşayan çocuklara uygulanması gerekir. Daha önce değindiğimiz tarama testlerinin temel işlevi de budur. Kolay bir biçimde uygulanan tarama testlerinde çocukların içinden sadece daha ileri değerlendirmeye alınması gerekenler belirlenir ve bu az sayıdaki çocuklara tanılama testleri de uygulanır.

Türkiye’de eğitsel değerlendirme ve tanılama hizmetleri Rehberlik ve Araştırma Merkezleri (RAM) bünyesinde oluşturulan özel eğitim değer­lendirme kurullarınca yürütülmektedir.

Tanılama sonucunda çocuğun ve velinin hayatında önemli değişiklikler meydana ge­lecektir. O nedenle bu süreç yoğun uzmanlık gerektirir ve dikkatle uygulanmalıdır. Öğretimi değerlendirme ile ilgili tüm ilkeler tanılayıcı değerlendirme için de geçerlidir. Buna ek olarak MEB tarafından RAM’larda sunulan tanılama uygula­malarının ilkeleri şöyle sıralanabilir:

• Erkenlik ilkesi: Tanılama mümkün olduğunca erken yaşta yapılır.
• Bütünlük ilkesi: Tanılama çok yönlü, bireyin tüm gelişim öyküsü değerlendirilerek yapılır.
• Çeşitlilik ilkesi: Tanılama sürecinde uygulanan tekniklerde, yöntemlerde, disiplin­lerde çeşitlilik esastır.
• Süreklilik ilkesi: Tanılama süreci farklı disiplin alanlarındaki uzmanlarca sürekli değerlendirilir.
• Yeterlilik ilkesi: Tanılamada bireyin yeterli-yetersiz olduğu yönler birlikte değer­lendirilir.
• İşbirliği ilkesi: Tanılama sürecinde aile, okul ve uzmanlar işbirliği içinde çalışır.
• İsteklilik ilkesi: Tanılama sürecinin her aşamasında ailenin ve gerektiğinde bireyin görüşü alınarak katılımı sağlanır.
• Gizlilik ilkesi: Tanılama sürecinin her aşamasında birey ile ailenin görüş ve onayla­rı alınmadan hiçbir açıklama yapılmaz. Elde edilen bilgi ve değerlendirme sonuç­ları eğitim ve yönlendirme amaçlı kullanılır.

Program değerlendirme çocukların sergilediği bilgi ve becerilere dayalı olarak bir programının niteliğinin belirlenmesi sürecidir. Bu değerlendirmeyle öğretmen ve diğer personelin nitelikleri, aile katılımının etkililiği, mezun öğrencilerin performansları ve sınıf uygulamaları gibi değişkenler incelenerek bir programın etkililiği ve verimliliği belirlenir.

Program nitelikleri farklı şekillerde sınıflandırılabilse de genel olarak fiziksel özellikler, sosyal göstergeler ve öğrenmeye ilişkin doğrudan ölçümler olarak üç başlık altında toplana­bilir.

• Fiziksel özellikler, ölçülmesi en kolay olan nitelik grubudur. Bu kategoride çocuk, aile ve sunulan hizmete ilişkin veriler kapsanır. Çocuğun doğumdaki ağırlığı, kardeş sayısı ve sınıf büyüklüğü gibi değişkenler kolayca ölçülebilir ve zaman içindeki değişimlerin etki­leri incelenebilir.
• Sosyal göstergeler, erken çocuklukta gelişim ve eğitim ile ilişkisi olabileceği düşü­nülen ailenin gelir düzeyi, ailenin eğitim düzeyi, içinde yaşanılan topluluğun (mahalle, kasaba, il ya da ülke vb.) yapısı ve sağlık hizmetlerine erişim gibi dolaylı değişkenleri kap­sar.
• Doğrudan ölçümler ise çocukların belirlenen hedef ve kazanımlara hangi düzeyde ulaş­tığını belirleyen testleri kapsar. Her bir çocuktan toplanan veri okul çapında, bölgesel ya da ulusal değerlerin hesaplanmasında kullanılır.

Program değerlendirme konusunda özen gösterilmesi gereken temel uygulama öneri­leri şunlardır:

• Program hedefleri değerlendirmenin temelini oluşturur.
• Program değerlendirme sürecinin ilk aşaması paydaşların belirlenmesidir.
• Program değerlendirme amacıyla toplanan tüm veriler beklenmeyen yönde çık­sa da kullanılır.
• Program değerlendirme verileri hiçbir zaman bireysel olarak bir çocuğun değer­lendirilmesinde kullanılmaz ve her zaman grup olarak tüm çocuklara ilişkin kararla­rın verilmesinde kullanılır.
• Bir programın niteliğine karar verirken sadece bağıl değerlendirme tabanlı standart testlerin sonuçları kullanılmaz.
• Mantık modeli genellikle kabul gören etkili bir değerlendirme yöntemidir.
• Program değerlendirme amacıyla kullanılan ölçme araçları yansız, geçerli ve güvenilir olmalıdır.
• Program değerlendirme amacıyla kullanılacak veri toplama araçlarının kulla­nımından önce mutlaka gerekli eğitim ve destek sağlanmalıdır.

Erken çocuklukta ölçme ve değerlendirme yaparken göz önünde bulundurulması gereken özellikler şunlardır:

• Gelişim ve öğrenme alanlarının tümü önemlidir.
• Gelişim ve öğrenme aşamalıdır.
• Gelişim ve öğrenme aşamaları çocuktan çocuğa farklı hızlardadır.
• Gelişim ve öğrenme, olgunlaşma ve deneyimin sonucudur.
• Erken çocukluktaki deneyimler öğrenme ve gelişim üzerinde çok etkilidir.
• Gelişim giderek daha karmaşık, öz denetimli ve sembolik hâle gelir.
• Çocuklar en fazla gelişimi kendilerini güvende hissettiklerinde gösterir.
• Gelişim ve öğrenme birden fazla sosyal ve kültürel bağlamda ve birden fazla sosyal ve kültürel unsurdan etkilenerek gerçekleşir.
• Çocuklar pek çok farklı yolla öğrenir.
• Oyun, çocukların öz yönelimini, dilî gelişimini, bilişsel gelişimini ve sosyal becerileri­ni geliştiren önemli bir araçtır.
• Gelişim ve öğrenme çocuklar var olan yeterlilik düzeyinin üstünde zorlandıklarında gerçekleşir.
• Çocukların deneyimleri onların motivasyon ve öğrenmeye yaklaşımlarını belirler.

Erken çocukluk döneminde ölçme ve değerlendirme şu amaç­lara hizmet etmelidir:

• Öğretme ve öğrenmeye ilişkin güvenilir kararlar vermek.
• Her bir çocuk için üzerinde odaklanılarak önlem alınması ya da yön­lendirilmesi gereken konuları belirlemek.
• Kurumların uyguladığı programları geliş­tirmelerine yardımcı olmak.

İdiyografik ölçme çalışmaları, bireysel farklılıkların da dikkate alındığı araştırma yöntemleridir. Bu tür ölçme çalışmaları informal ölçme olarak da adlandırılır.

Normatif ölçme çalışmaları, bireylerin ortak yönlerini dikkate alarak yapılan araştırmalardır. Bu tür ölçme çalışmaları formal ölçme olarak da adlandırılır.

Ölçme, çocukları etkileyen eğitim kararlarının dayanağı olarak çocukların çalışmalarının ve bu çalışmaları nasıl gerçekleştirildiklerinin gözlenmesi, kaydedilmesi ve belgelenmesidir.

Değerlendirme, ölçme sonucunda ulaşılan verilere bir anlam yükleyerek değer verme işlemidir.

Mutlak değerlendirme, bir çocuğun başarısının daha önceden belirlenmiş ve açıkça ifade edilmiş beceri ölçütlerine göre değerlendirildiği yaklaşımdır. Çocuğun neyi bildiği ve neleri yapabildiği ölçülür ve sonuçlar ölçüt olarak kabul edilmiş olan bilgi ve beceri grubuna erişim düzeyine göre yorumlanır.

Bağıl değerlendirme, bir çocuğun başarısının aynı grupta yer aldığı diğer çocuklarla karşılaştırıldığındaki sırasına göre yorumlandığı değerlendirme yaklaşımıdır. Bağıl değerlendirmede belirlenmiş ölçütlere erişme düzeyi değil sıralama önemlidir.

Doğrudan ölçme bir yetişkin tarafından her çocuğa aynı koşullarda aynı yöntemle so­ruların sorulduğu standart ölçme yöntemidir. Çocuklar arasında karşılaştırma yapılabil­mesi için her çocuğun standart bir sürece tabi tutulması gerekmektedir. Doğrudan ölçme çalışmalarında daha önce tartışılan standart testler kullanılır ve büyük çocuk gruplarının değerlendirilmesinde kullanılır. Zekâ testleri, gelişimsel tarama testleri, bir yetersizliği belirlemek için kullanılan tanılama testleri ve okula hazırbulunuşluk testleri doğrudan ölçme örnekleridir.

Doğrudan ölçümlerin temel sınırlılıkları şöyle sıralanabilir:

• Çocuk testlerdeki soru türüne alışık olmayabilir.
• Çocuk aynı konuda uzun süre odaklanamayabilir.
• Çocuğun dil/iletişim becerileri uygun cevabı vermeye yetmeyebilir; konuşarak an­latmak yerine yaparak göstermek çocuğa daha uygun olabilir.
• Çocuk test yönergesini anlamayabilir.
• Seçeneklerin nasıl kullanılması gerektiği çocuk için belirsizlik yaratabilir.
• Testi uygulayan yetişkinin çocukla ilişkisi çocuğun yanıtlarını olumsuz etkile­yebilir. Çocuk tanımadığı birine karşı bildiği yanıtları bile doğru ifade etmekte zorlanabilir.
• Bazı kültürlerde doğrudan sorgulamak kaba ya da uygunsuz karşılanabilir.
• Anlamlı bir bağlam ya da örnek içine yerleştirilmeden sunulan soruları anlamak çocuk için zor olabilir.
• Çocuğun devam ettiği okul ya da sınıftan kaynaklanan ölçme hataları gözlenebilir.

Otantik ölçme ise öğretmen ya da çocuk gelişimi uzmanı tarafında çocukların doğal performanslarını sergilediği ev, sınıf ya da oyun alanı gibi doğal ortamlarda gözlenmesi­ne ve ürünlerinin incelenmesine dayalı çocuk gelişimine uygun ölçme türüdür. Otantik ölçmede öğretmenin görevi iyi bir gözlemci ve araştırmacı olmaktır.

Anekdot kayıtları, çocuğun bireysel yaşamında önemli olan gelişimsel olaylara ve davranışlara ilişkin kayıtlardır.

Nesnel gözlem, anekdot kaydının ilk bölümünde yargı ya da değerlendirme belirten ifadeler kullanılmadan sadece gözlemlenen davranışın tanımlanmasıdır. Ne görüyor ve duyuyorsanız onunla ilgili ifadeler içeren gözlem notlarıdır.

Öznel gözlem çocuğun gözlediğiniz davranış ve olayına yönelik çocuğun duygu ve düşüncelerine yönelik yaptığınız yorumlar ve değerlendirmelerdir.

Sistematik gözlem formları çocuğun belirli bir alandaki gelişimini izlemek amacıyla önceden tasarlanmış, planlı gözlem sonuçlarının tutulduğu değerlendirme araçlarıdır.

Daha önceden belirlenen önemli olay/davranışların belirli bir zaman diliminde gözlene­rek kaydedilmesi yöntemi zamana dayalı örneklem alma olarak adlandırılır. Burada, belir­lenen davranış(lar)ın çocuk tarafından ne sıklıkta ve ne uzunlukta yapıldığını kaydetmek önemlidir.