Nüfusun Bileşenleri: Yaş ve Cinsiyet Yapısı

Doğurabilirlik (Veludiyet), bir nüfustaki doğurganlık potansiyelini anlatan hipotetik bir kavramdır. Bir kadın özelinde tanımlandığı zaman kadının gebe kalabilme ve doğum yapabilmesine ilişkin fizyolojik kapasitesini ifade eder

Ölümlülük: Nüfusbilimde ölüm, bireyin yaşamsal belirtilerinin geri gelmeyecek şekilde sona ermesi olarak tanımlanırken ölümlülük ölüme ilişkin tüm süreçleri kapsayan bir kavramdır.

Genç yetişkinlik dönemi: Araştırmacıların önceliklerine göre farklı sınıflamalar yapılmakla birlikte, genellikle yaşam döngüsünde 20-40 veya 18-35 yaşları arası olan dönemdir.

Nüfus Yaşlanması: Bir nüfustaki yaşlı birey (60 veya 65 ve daha yukarı yaş) oranının artmasıdır

Nüfusbilim çalışmalarında kişilerin yaşları ile ilgili işlem yapılırken, takvim yaşından hareketle
hesaplanan kişinin bitirmiş (tamamlamış) olduğu yaş bilgisi kullanılır. Takvim yaşı (ya da kronolojik yaş) aslında toplumsal yaşantı içinde çok sık kullanımı olan bir yaştır. Örneğin yaşam akışında kişilerin okula başlama, ehliyet alma, oy kullanabilme, evlenebilme ve emekli olma gibi çeşitli hak elde etmeleri, ilk olarak içinde bulundukları takvim yaşına göre belirlenir.

Ortanca yaş: Bir nüfusu iki eşit gruba ayıran yaştır. Toplam nüfusun yarısı bu yaştan daha genç ve diğer yarısı da daha yaşlı olacak şekilde aynı büyüklüktedir. Ortanca yaşın ileri yaşlarda bir değer alması, o ülkenin daha yaşlı bir nüfusa sahip olduğunu göstermektedir. Ortanca yaşın, genç yaş grubunda olması, o ülkedeki çocuk ve genç nüfusunun fazla olduğunu göstermektedir.

60 veya 65 yaş daha yukarı yaştaki kişilerin genel nüfus içindeki oranıdır. Bu oran 100 katsayısı ile çarpılır.

Nüfus piramitleri, nüfusun hem yaş hem de cinsiyet yapısı incelenirken kullanılan histogram (bar) grafiklerdir. Bu nedenle yaş-cinsiyet grafiği olarak da isimlendirilir.

Azalan Nüfus Piramidinin tabanı düşük doğurganlık nedeniyle dar şekildedir. Üst yaş gruplarına
doğru ise piramit yapısı genişler. Nüfus, azalış eğiliminde olabilir. Nüfus yaşlanması hızı yüksektir.

Çalışma çağındaki nüfus grubunun payının ve artış hızının diğer nüfus gruplarına nispetle daha yüksek olduğu ülkelerde, hızlı bir ekonomik büyüme fırsatı sağlayan bir nüfus yapısı oluşmaktadır. Bu özel ve tarihsel durum demografik temettü, demografik fırsat penceresi veya demografik  bonus gibi kavramlarla ifade edilir.

Amerikan sosyoloji literatüründe İkinci Dünya Savaşı sonrası 1946 ve 1964 yılları arasında doğanlar Bebek Patlaması veya Bombardımanı Kuşağı olarak adlandırılır.

Dünya nüfusun cinsiyet yapısı özellikleri incelenirken; genellikle doğumda cinsiyet oranı, genel
cinsiyet oranı ve yaşa özel cinsiyet oranı göstergeleri dikkate alınmaktadır.

Cinsiyet ayrımcı istemli düşüklerin olumsuz etkileri konusunda dünyayı ilk uyaran uzman, Nobel
Ekonomi ödülü sahibi Hintli Ekonomist Amartya Sen olmuştur.

Genel cinsiyet oranı düzeyi, nüfusun cinsiyet yapısını değiştiren demografik ve toplumsal etkenlerden dolayı farklılaşabilir. Bu etkenler şunlardır, Doğumda cinsiyet oranı, Nüfusun yaş yapısı, Ölümlülükte cinsiyete göre farklılıklar, Göçlerde cinsiyete göre farklılıklar.

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS): Türkiye’de ikamet eden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları ve yabancı uyruklu kişilere ilişkin nüfus büyüklüğü, yaş ve cinsiyet, iç göç, nüfusa kayıtlı olunan il, medeni durum, doğum yeri ve hanehalkı tipi bilgilerinin yer aldığı veri tabanıdır.

Türkiye’de ikamet eden nüfus, 04 Şubat 2020 tarihinde yayımlanan Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre 2019 yılında 83 milyon 154 bin 997 kişiye ulaşmıştır.

Türkiye’de demografik dönüşüm sürecinin tamamlandığı 2040’lı yıllarda, beklenen yaşam süresinin artması ile birlikte denge yaşı 50-54 yaş grubuna doğru kayacaktır.

2019 yılı ADNKS sonuçlarına göre genel cinsiyet oranı, Türkiye genelinde 100,7, il ve ilçe merkezlerinde 100,4 ve belde ve köylerde 104,0’dır. 65 ve daha yukarı yaş grubu için hesaplanan yaşlı genel cinsiyet oranı 79,2’dir. Nüfus projeksiyonu çalışmaları, genel cinsiyet oranındaki bu değerlerin 2040’lı yıllara kadar önemli bir değişiklik göstermeden devam edeceğini göstermektedir

ADNKS 2019 yılı sonuçlarına göre (Şekil 4.11) Türkiye’de yaşlı nüfusun en yoğun olduğu il, yüzde 18,8 ile Sinop’tur. Sinop’u, yüzde 17,7 ile Kastamonu ve yüzde 16,2 ile Artvin izlemektedir. Yaşlı nüfus oranının en düşük olduğu iller ise Şırnak, Hakkâri ve Şanlıurfa’dır.

21.yy. ortasında, Türkiye nüfus piramidi uzun süreden beri süren düşük düzeydeki doğurganlık ve ölümlülük hızlarının etkisiyle neredeyse durağan bir nüfus yapısı görünümünde olacaktır. Bu dönemde nüfus yaş yapısı içinde bütün yaş gruplarının payı orta-yaşlı yıllara değin neredeyse birbirine yakındır. Nüfusun ortanca yaşının ise 40’lı yılları aşması söz konusudur.