NÜFUS VE TOPLUM - Deneme Sınavı - 3

Demograf John Bongaarts, biyolojik ve davranışsal olarak herhangi bir kısıt bulunmadığı, çoğul doğum yapılmadığı durumda bir kadının kuramsal olarak en fazla 35 doğum yapabileceğini öne sürmüştür.

Gebeliği önleyici yöntem kullanımı ve düşük yapılmadığı durumda dahi pratikte doğurganlık düzeyinin mümkün olmadığı durumları Bongaarts insanın biyolojik üreme sistemine ilişkin faktörlere atıf yaparak açıklamaktadır. Bu faktörler ise şunlardır:Gebe kalma için geçen süre, kısırlık, dölüt ölümleri, doğumdan sonra adet kesilmesi.

Doğurganlığın, üreme sistemi dışında toplumsal faktörler nedeniyle azalması ve düşük düzeylere inmesi, doğurganlığın dönüşümü kavramı ile anlatılmaktadır.

Kuşak ölçüleri doğurganlık düzeyinin art zamanlı olarak ölçüldüğü modellerdir. Kuşak ölçümlerinde, benzer yaşlarda veya aynı doğum kuşağında olan belirli bir grup kadından üreme çağı boyunca meydana gelen doğurganlık performansı takip edilir.

Kaba Doğum Hızı: Bir yıl içinde kaydedilen canlı doğum sayısının o yılın yıl ortası nüfusuna oranlanması ile elde edilir.

Günümüzde, 2015-2020 döneminde, dünyada ana coğrafi bölgeler arasında en yüksek düzey doğurganlık kadın başına 4,7 doğum ile Sahra-altı Afrika bölgesindedir. Genel olarak Afrika kıtasında doğurganlık düzeyi ise kadın başına 4,4 doğumdur.

2018 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması bulgularına göre, 15-19 yaş grubunda çocuk doğurmaya başlamış olan adölesanlarla ilgili tespit edilen örüntü şu şekildedir: • Adölesanlarda çocuk sahibi olma davranışına 17 yaşından önce nadiren rastlanmaktadır, ancak 19 yaşındaki her on adölesandan biri anne olmuş veya ilk çocuğuna gebedir. • Çocuk sahibi olmaya başlayan adölesanların oranın en düşük olduğu bölge Batı bölgesi iken (yüzde 2), en yüksek olduğu bölge Güney bölgesidir (yüzde 7). • İlkokulu bitirmiş adölesanların beşte biri çocuk sahibi olmaya başlarken bu oran lise ve üzeri eğitim almış olan adölesanlarda sadece yüzde 1’dir. • Hanelerin refah durumuna göre ise en düşük refah seviyesinde yaşayan her on adölesandan biri, en yüksek refah düzeyindeki hanelerde yaşayan adölesanların ise sadece yüzde 1’i çocuk sahibi olmaya başlamıştır.

Coğrafi bölgeler arasında, en düşük değer Batı Marmara’da (2,4) yaşayan kadınlar tarafından ve en yüksek değer Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (3,6) yaşayan kadınlar tarafından beyan edilmiştir.

Günümüzde Türkiye'de gebeliği önleyici modern yöntem kullanımına evli kadınların özelliklerine göre bakıldığında şu örüntüler ortaya çıkmaktadır: • Yöntem kullanımı, kadınların yaşayan çocuk sayısı ile doğrusal olarak artmaktadır. Örneğin, beş veya daha fazla çocuğu olan her on evli kadından altısı bu yöntemleri kullanırken, hiç yaşayan çocuğu olmayan kadınlarda bu oran her altı kadından birine inmektedir. • Kentsel alanlarda yaşayan kadınlarda modern yöntem kullanımı kırsal alanlarda yaşayanlara göre daha yüksektir. • Okula gitmemiş veya ilkokulu bitirmemiş kadınlar arasında yöntem kullanımı en düşük düzeydedir(yüzde 40). Bu oran eğitimle birlikte artarak lise veya üzeri eğitimi olan kadınlarda yüzde 52’ye ulaşmaktadır.• En düşük (yüzde 39) ve düşük (yüzde 46) refah düzeyindeki hanelerde yaşayan kadınlar arasında modern yöntem kullanımı, en yüksek refah düzeyindeki (yüzde 58) hanelerde yaşayan kadınlara göre daha düşüktür.

Öldürücü salgın hastalık ve kıtlık döneminde insanlar genç yaşta ölmekte doğumda beklenen yaşam süresi 20 ile 40 yaşları arasında değişmektedir.

Kadınların eğitim düzeyi ile doğurganlık arasındaki ilişkide erken yaş ölümlülüğünün azalması ve eğitim ilk akla gelen etkenlerdir. Erken yaş ölümlülüğünün azalması kadınların toplumsal statüsünü yükseltir. Bu gelişmeyle birlikte kadınlar üzerindeki çok sayıda doğum yapma baskısı azalmaktadır. Bu baskının azalması; kadınlara, yetişkin yaşamlarında çocuk doğurma ve yetiştirme yanında başka etkinliklerle uğraşabilme olanağı sağlar. Bu olanakların en başta geleni, daha yüksek düzey eğitime sahip olmaktır. Eğitim düzeyinin yükselmesinin, doğurganlığın azalması yönünde etki oluşturduğunu gösteren çok sayıda araştırma bulunmaktadır. Eğitim düzeyinin yükselmesi, kadınların ücretli olarak çalışma yaşamında yer almalarını kolaylaştırır. Nitekim eğitim düzeyi yükselen kadınlar, eğitime devam etmek veya iş hayatında deneyim kazanmak için evlenmeyi ve çocuk sahibi olmayı öteler. Eğitimin, çalışmanın ve mesleki uğraşların bireylerin yaşamında ön plana çıkması ile daha geç yaşta evlenme ve istenen çocuk sayısının azalması eşgüdümlü ilerler.

Nüfusun sayıca aynı kalmak üzere yenisi ile yer değiştirmesini sağlayan doğurganlık düzeyi yenilenme oranı olarak adlandırılır. Yenilenme düzeyi doğurganlık, toplam doğurganlık hızının 2,1 olduğu düzeydir. Bu düzeyde doğurganlık, bir nüfusun sayıca aynı kalmak üzere yenisi ile yer değiştirmesini sağlayan doğurganlık düzeyidir. Dolayısıyla burada ortalama iki çocuğun önceki kuşaktaki anne ve babaların yerine geçeceği varsayımı söz konusudur. Üreme çağına erişmeden önce gerçekleşen erken ölümlerin eksikliğini kapatması için de 0,1 doğumun yeterli olacağı öngörülmektedir. Ölümlülüğün daha yüksek olduğu bağlamlarda bu kesrin daha yüksek olması gerekir.

Nüfusbilimde iki tür doğurganlık ölçüsü bulunmaktadır; dönem (veya kesit) ve kuşak ölçüleri. Donem ölçüleri doğurganlığın eş zamanlı olarak ölçüldüğü modellerdir. Dönem ölçülerinde, belirli bir takvim yılında veya zaman aralığında bir veya birden fazla yaş grubundaki kadın tarafından meydana getirilen doğumlar dikkate alınarak hesaplama yapılır. Bir nüfusta, belirli bir yıl veya zaman döneminde kaç doğum olduğunu ve bu doğumlara dayalı olarak doğurganlık düzeyini hesaplamak istediğimizde, dönem ölçülerine başvururuz. Kuşak ölçüleri ise doğurganlık düzeyinin art zamanlı olarak ölçüldüğü modellerdir. Kuşak ölçümlerinde, benzer yaşlarda veya aynı doğum kuşağında olan belirli bir grup kadından üreme cağı boyunca meydana gelen doğurganlık performansı takip edilir. Dolayısıyla belirli bir doğum veya evlilik kuşağındaki kadınların yaşamları boyunca yaptıkları doğum sayısına dayalı doğurganlık ölçülerini hesaplamak istediğimizde kuşak ölçülerine başvururuz.

Dünya genelinde toplam doğurganlık hızı, 1950-1955 dönemindeki ortalama 5 canlı doğumdan 2015-2020 döneminde 2,5 canlı doğuma inmiştir. Bu eğilimin gelecek yıllarda da devam ederek küresel dünya nüfusu doğurganlık düzeyinin 21. yy. ortasında yenilenme düzeyi doğurganlığa (2,1) kadar azalacağı tahmin edilmektedir.

Adölesan dönemde evlilikler, özellikle 18 yaş öncesinde gerçekleştiğinde, erken ya da çocuk evliliği olarak adlandırılır. Bu dönemde evlenme tıbbi, psikolojik ve sosyal açılardan belli mahsurlar taşımasına rağmen, günümüze değin devam edegelen bir olgudur. Toplumsal yapıda erken evliliklerin nedenleri, sosyoekonomik nedenler ve sosyokültürel nedenler olmak üzere iki temel ayrıma tabi tutulabilir.

20.yy.ın ilk yarısında Anadolu’da ilk evlenme yaşı erkeklerde ortalama 20 ve 22 arasında, kadınlarda ise 14 ve 18 yaşları arasındaydı. Aynı dönemde, örneğin 1930’lu yılların İstanbul’unda kent imkânlarının erkeklere ve kadınlara sağladığı statü değişikliği ve eğitim imkânları sayesinde kadınlar ortalama 23 yaşında erkekler de 30 yaş civarında evlenip aile kurmaktaydı. Bu yaşlarda evlenenler, evlilik ve aile yaşantısına ebeveynlerinin yanında adım atmak yerine büyük oranda kendi bağımsız hanelerini kurarak başlamaktaydı. Ailelerin yaşadığı hanelerde ortalama hanehalkı büyüklüğü 4 kişi civarındaydı. Tarihsel nüfusbilim alanında önemli çalışmaları bulunan Sosyolog Alan Duben’e göre (1993: 37-38), İstanbul’da doğurganlık dönüşümü 20.yy.ın ilk yarısında tamamlanmıştır.

Türkiye’de 1950’li yıllarla birlikte sosyoekonomik alanda ve toplumsal yapıda önemli bir değişim süreci başlamıştır. Bu dönemde II. Dünya Savaşı’ndan sonra Güney Amerika, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ve Güney Asya ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de geleneksel sosyoekonomik düzen çözülmeye başlamıştır. 1950 ve 1960 arası dönemde; tarımda mekanizasyon ile ekilebilir tarım arazisinin sınırına varılması ve bunun karşısında daha önceki yıllardan beri devam eden hızlı nüfus artışının oluşturduğu baskı, ulaşım ve iletişim olanaklarının artması, eğitim ve sağlık alanında iyileşmelerin kentlerde yoğunlaşmış olması gibi nedenlerden dolayı kırdan kente göç olgusu ortaya çıkmıştır. Ülke genelinde doğurganlık düzeyinde azalma 1960’lı yılların ilk yarısından itibaren belirgin şekilde gözlenmeye başlanmıştır.

Bir nüfusun doğal yollarla gelişimini sağlayan ilk unsur doğumlar iken ikinci unsur ölümlerdir. Doğumlar nüfusu arttırıcı yönde etki yaparken ölümler azaltıcı yönde etki oluşturur. Nüfusbilim alanında ölüm, solunum ve kalp atımı gibi yaşam göstergelerinin sona ermesi olarak tanımlanmaktadır. Tıbbi olarak ölüm “dolaşım ve solunum sistemlerinin yapay destek almaksızın çalışmaması ve santral sinir sistemi fonksiyonlarının durması” olarak kabul edilmektedir.

Tıbbi olarak ölüm “dolaşım ve solunum sistemlerinin yapay destek almaksızın çalışmaması ve santral sinir sistemi fonksiyonlarının durması” olarak kabul edilmektedir. Olumluluk ise nüfusbilimde olum olayına ilişkin tüm süreçleri kapsayan bir kavramdır. Türkçe’de günlük kullanımdaki fani olmak ölümlü olmak kavramı ile karıştırılmamalıdır. Evlenme, doğum yapma, boşanma ve göç etme tekrarlanabilir nitelikte olan demografik olaylardır. Bu olayları tecrübe eden kişiler bir durumdan başka bir duruma geçiş yaparlar. Örneğin, evlenme ile bekâr durumundan evli duruma geçiş yapılması gibi. Daha sonra bu kişilerin boşanma olayı ile yeniden bekâr duruma dönmeleri mümkündür. Benzer şekilde, kişiler bir çocuk sahibi olma durumundan doğum olayı ile iki çocuk sahibi olma durumuna geçiş yapabilir. Kişilerin durumlar arasında geçiş hızları ekonomik, sosyal ve kültürel özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Ölüm olayı, diğer demografik olaylardan farklı nitelikte bir olaydır. Bu olayı deneyimleyen bir kişi canlı durumundan yaşamayan durumuna geçiş yapar. Dolayısıyla artık bu durumdan başka bir duruma geçiş yapması veya tekrar önceki duruma dönmesi mümkün değildir. Bu nedenle ölüm olayına nüfusbilim jargonunda son veya geri dönüşsüz olay da denilmektedir.

Ölüm olayı diğer demografik olaylara göre daha kolay tanımlanması, tek sefer gerçekleşmesi, kesin ve geri dönüşsüz şekilde gerçekleşmesi nedeniyle, uzun süre önce demografik analizlerin konusu hâline gelmiştir. Ölümlülüğün hesaplanmasına yönelik teknikler, sigorta şirketlerinin aktüeryal hesaplamalar yapma çalışmaları sayesinde ilk olarak 17.yy.da başlamıştır. Doğurganlığın incelenmesinde olduğu gibi ölümlülük analizlerinde de temel olarak hızlar kullanılır. Hızların doğru şekilde hesaplanması pay kısmında yer alacak ölümlere ilişkin kayıtlarının doğru şekilde tutulmasına ve payda da yer alacak nüfusun da tam ve doğru şekilde belirlenmesine bağlıdır.