MODERN SOSYOLOJİ TARİHİ

Üç Şubat 1923’te Almanya’da Frankfurt Üniversitesine bağlı olarak kurulan Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü 1960’larda kısaca “Frankfurt Okulu” olarak anılmaya başlanmıştır.

Frankfurt okulunun üyeleri İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde faşizm, otorite/rlik, bürokrasi, sanat ve popüler kültür gibi konularda önemli çalışmalar yapmışlardır.

Frankfurt Okulu’nun son döneminin en önemli kuramcısı Habermas’tır.

Frankfurt okulunun ilk dönemi 1923 ile 1933 yılları arası sayılmaktadır.

Frankfurt okulunun ilk döneminin ilk altı yılında Enstitünün yöneticisi Carl Grünberg oldu

Enstitünün üçüncü dönemi 1950-1970 yıllarını kapsar

1970’lerden sonra Enstitünün etkisinin azalmaya başladığı dördüncü ve son
döneminden söz edilebilir.

Frankfurt Okulunun pozitivizm eleştirisi üç ayrı boyuta sahiptir.
• İlkin toplumsal dünyayı doğal dünyanın devamı niteliğinde gören pozitivizm,
toplumsal gerçekliği de “doğal” bir gerçeklik olarak görür. Bu nedenle
de toplumsal gerçekliğin oluşumunda aktörlerin görüşlerini göz ardı ederek
onları “doğal güçler” tarafından belirlenen kişilere indirger (Habermas,
1971, Aktaran Ritzer, 1996, s.285). Bu açıdan pozitivizm toplumsal hayatın
doğru bir şekilde anlaşılmasını engelleyen yanlış yönlendirici bir yaklaşım
olarak eleştirilir.
• İkincisi, pozitivizm gerçekliğin başka türlü olabileceği ihtimalini göz ardı ederek
gerçekliği görünenden ibaret olarak kabul eder. Dolayısıyla gerçekliğin
yalnızca görünen yüzünü mutlaklaştırarak onunla ilgilenir, görünmeyen yönünü
ise yok sayar ve açığa çıkarmaya çalışmaz. Bu bakımdan da gerçekliğin görünen yüzü olarak yalnızca mevcut olan ekonomik ve siyasal düzene katılır
ve onu mutlaklaştırır, statükoyu korur ve böylece yapısal değişimi engeller.
• Üçüncü ve son olarak, pozitivizm yeni bir egemenlik biçimini, yani “teknokratik
egemenliği” desteklemektedir. Daha açık
bir ifadeyle, bütün bilim dallarında tek bir bilimsel yöntemin geçerli olduğunu
savunarak bilgi “tek”elciliği yapan pozitivizm bu bilimsel gücü yeni
bir “teknokratik egemenlik” biçiminin desteklenmesi yönünde kullanmış,
olumlu-olumsuz her türlü ekonomik ve siyasal uygulamanın meşrulaştırılmasında
bilimin gücünün kullanılmasına yol açmıştır.

Başlıca eserleri arasında Aydınlanmanın Diyalektiği -Max Horkheimer ile birlikte-
(1947), Modern Müziğin Felsefesi (1949), Minima Moralia (1951), Otoriter Kişilik (1950) ve Estetik Teorisi (1970) yer alır.

Eleştirel kuramcılar tarafından “kültür endüstrisi” kavramı önemli ölçüde modern
kültürü kontrol edip denetleyen rasyonel olarak örgütlü-bürokratik yapılara (örneğin, televizyon şebekeleri gibi) gönderme yapmada kullanılmıştır. Kültür endüstrisi “kitle kültürü” olarak da adlandırılan, yani spontane olarak (kendiliğinden) gelişmeyen, standartlaştırılmış metalar olarak kitlesel boyutta üretilip tüketilen, bireyleri pasifleştirici ve edilgenleştirici etkilere sahip, gerçek olmayan, yapay bir kültür üretir.

Adorno ve Horkheimer 1947’den itibaren “kitle kültürü” terimi yerine “kültür
endüstrisi”ni kullanmayı tercih ederler. “Bu ifadeyi ‘kültür endüstrisi’ ile değiştirdik, amacımız onu savunanların kabul edebileceği bir yorumu baştan dışlamaktı:Yani onun bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kültür olarak yorumlanmasını engellemekti” demiştir.

Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaşam iksiridir,”
sistem her türlü ürünü reklama zorunlu kıldığı için, reklam kültür endüstrisinin
ana dilidir, üslubudur.

Habermas, araçsal ve iletişimsel rasyonalite ayrımını iki farklı toplumsal gerçeklik alanında, sistem ve yaşantı dünyası düzeyinde temellendirmiştir.

Bu okulun üyeleri İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde faşizm, otorite/lik, bürokrasi, sanat ve popüler kültür gibi konularda önemli çalışmalar yapmışlardır. bunlar arasında "din" yer almaz.

Üç Şubat 1923’te Almanya’da Frankfurt Üniversitesine bağlı olarak kurulan Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü 1960’larda kısaca “Frankfurt Okulu” olarak anılmaya başlanmıştır.

Eric Fromm, Enstitünün psikanaliz alanında uzmanlaşmış tek üyesidir. Psikanalizle Marksizm’i birleştirmeye çalışmış olan Fromm 1934-1938 yılları arasında Enstitünün kadrosunda yer almıştır.

Carl Grünberg Enstitünün açılış töreninde yaptığı konuşmada toplumsal bir bilim olarak Marksizm’e bağlılığını ifade etmiştir.

İkinci dönem, Nazi Almanya’sından kaçan Enstitü üyelerinin Kuzey Amerika’daki 1933-1950 arasındaki sürgün dönemidir. 1933’te Almanya’da iktidara gelen Hitler’in Enstitüyü kapatması üzerine okulun üyeleri davet aldıkları Columbia Üniversitesine, New York’a gitmişlerdir. Öncesinde 1930 yılında Enstitünün müdürü olan Horkheimer ile birlikte Enstitünün çalışmaları tarih ve ekonomiden çok, felsefeye kaydı. Bu durum Marcuse’un 1932’de, Adorno’nun da 1931’de Enstitüye dahil olmasıyla pekişti. Bu dönemde Enstitüde psikanalize yönelik de güçlü bir merak oluştu.

Horkheimer’ın Enstitünün başına geçmesiyle Okulun ilgi alanı büyük ölçüde felsefeye kaymıştı. Horkheimer’in felsefesi ise modern pozitivizmin ve ampirizmin eleştirine dayanmaktaydı. Onun pozitivizm eleştirisi şu üç noktada yoğunlaşır: 1. Pozitivizm, insan varlığına mekanik bir belirlenimcilik/determinizm şeması içerisinde yaklaşır. 2. Pozitivizm, dünyayı yalnızca deneyde dolaysız olarak verilen biçimiyle algılar. Öz ve görünüş arasında bir ayrım yapmaz. 3. Olgu ve değer arasında mutlak bir ayrım koyarak bilgiyi insan isteminden ayırır. Bu bilgiye dayanarak, IV numaralı ifade yanlış bilgi içerdiği için bu ifadenin yer almadığı seçenek doğru olacaktır.

Frankfurt Okulunun kültür kuramı, onların aydınlanmanın diyalektiğine ilişkin çözümlemeleriyle oldukça ilişkilidir. Adorno ile Horkheimer’in birlikte yazdıkları Aydınlanmanın Diyalektiği (1944) kitabının yalnızca ismi bile, kuramcıların aydınlanmanın belirsizliklerini keskin bir şekilde kavramış olduklarını gösterir.

Eleştirel kuramcıların çalışmalarında rasyonelleşme olgusunu modern toplumdaki en önemli gelişme olarak vurgulamaları, Marksist teorinin yanı sıra Weberyan teoriden de etkilendiklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilir. Özellikle modern toplumda rasyonalite tarafından üretilen baskının ekonomik sömürünün yerini alarak en önemli sorun haline geldiği yönündeki görüşleri üzerinde Weber’in etkisinin açıkça görüldüğü savunulur.

Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaşam iksiridir,” sistem her türlü ürünü reklama zorunlu kıldığı için, reklam kültür endüstrisinin ana dilidir, üslubudur.

Habermas’a göre Weber’de de Frankfurt Okulunda da rasyonalite kavramı çok dardır. Habermas ise rasyonalleşme konusunda daha iyimser bir görüşe sahiptir. Ona göre, rasyonelleşme sadece daha etkili, hesaplı düzenleme biçimlerinin geliştirilmesi olarak görülemez.