MODERN SOSYOLOJİ TARİHİ

Horkheimer, Frankfurt Okulu’nun Adorno, Marcuse, Fromm, Habermas, Benjamin gibi önemli düşünürlerindendir

Frankfurt Okulu düşünürleri Marksizm’in Ortodoks yorumlarını, salt ekonomik indirgemeciliğini ve altyapının üst yapıyı belirlediği fikrini eleştirmişlerdir.

Frankfurt Okulu düşünürlerine göre alt yapı ve üst yapı arasındaki ayrım azalmıştır ve bu iki kavram giderek bütünleşmektedir.

Laissez Faire kavramı Liberal düşünürler tarafından devlet-burjuvazi arasındaki ilişkinin niteliği ve serbest ticaret, girişimcilik adına kullanılır.

Okul üyelerine göre, özel mülkiyet, rekabet ve kâra dayalı kapitalist sistem in­sanları, imgelemsel ve entelektüel potansiyellerini gerçekleştirmekten alıkoymak için akılcılık aracılığıyla gelişmiştir.

Marx ve Engels’in Kültür Endüstrisi ile ilgili bir çalışması bulunmamaktadır. Bu kavram ilk olarak Frankfurt Okulu’nda tartışmaya açılmış ve sistemli bir şekilde ortaya konmuştur.

Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaşam iksiridir’’.

Kitle kültürü, sahte ihtiyaçlar ve sahte arzular yaratır ve tüketicileri manipüle ederek bunların doyurulmasını buyurur

Habermas’a göre aydınlanmacı akıl projesi tümüyle reddedilmemelidir.

Meşruiyet Krizi, Habermas’a göre devle­tin, ekonomik sistemi planlama gerekliliğinin doğurduğu uzlaşmaz talepleri uz­laştıramamasından dolayı meşruiyetini kaybettiği bir krizdir.

İlk dönem 1923 ve 1933 yılları arasını kapsar. Bu dönemin ilk altı yılında Enstitünün yöneticisi Carl Grünberg oldu. Grünberg Enstitünün açılış töreninde yaptığı konuşmada toplumsal bir bilim olarak Marksizm’e bağlılığını ifade etmiştir. Materyalist tarih kavramını vurgulayan Grünberg, bu anlayışın “nesnesinin soyutlamalar olmayıp, gelişme ve değişme sürecindeki verili somut dünya olduğunu” belirtti. Bu, Grünberg’in yöneticiliği sırasında Enstitü araştırmacıları tarafından benimsenen bir tavır oldu.

Üçüncü ve son olarak, pozitivizm yeni bir egemenlik biçimini, yani “teknokratik egemenliği” desteklemektedir (Bottomore, 1989, s. 28). Daha açık bir ifadeyle, bütün bilim dallarında tek bir bilimsel yöntemin geçerli olduğunu savunarak bilgi “tek”elciliği yapan pozitivizm bu bilimsel gücü yeni bir “teknokratik egemenlik” biçiminin desteklenmesi yönünde kullanmış, olumlu-olumsuz her türlü ekonomik ve siyasal uygulamanın meşrulaştırılmasında bilimin gücünün kullanılmasına yol açmıştır.

Horkheimer’ın Enstitünün başına geçmesiyle Okulun ilgi alanı büyük ölçüde felsefeye kaymıştı. Horkheimer’in felsefesi ise modern pozitivizmin ve ampirizmin eleştirine dayanmaktaydı. Onun pozitivizm eleştirisi şu üç noktada yoğunlaşır:

Pozitivizm, insan varlığına mekanik bir belirlenimcilik/determinizm şeması içerisinde yaklaşır.

Pozitivizm, dünyayı yalnızca deneyde dolaysız olarak verilen biçimiyle al- gılar. Öz ve görünüş arasında bir ayrım yapmaz.

Olgu ve değer arasında mutlak bir ayrım koyarak bilgiyi insan isteminden ayırır.

Leo Löventhal (1900 - 1993)

Okulun çekirdek kadrosundan olan Löwenthal Enstitüye 1930 yılında ka- tılmıştır. Okulun 1930’lar sonrasında tarih ve iktisattan uzaklaşarak daha çok kültür, estetik ve psikanaliz üzerinde yoğunlaşmasında çok etkili ol- muş isimlerden biridir. Löventhal’ın önemli eserleri arasında, Aldatmanın Peygamberleri - Nobert Guterman ile birlikte - (1949), Edebiyat, Popüler Kültür ve Toplum (1961) vardır.

Yine de Frankfurt Okulunun bir bütün oluşturmadığını belirtmek gerekir. Bu ad altında bir biçimde toplanabilecek düşünce geleneği iki kola ayrılmıştır. Birincisi, 1923’de Frankfurt’ta kurulan, 1933’te sürgün edilen, bundan kısa bir süre sonra Amerika’ya yerleşen ve 1950’li yılların başlarında Frankfurt’ta yeniden kurulan “Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü” etrafında toplanan Horkheimer, Adorno, Marcuse, Löwenthal, Benjamin, Neumann ve Fromm gibi isimleri içerir. İkinci kolu ise Jurgen Habermas’ın felsefe ve sosyoloji alanlarındaki, eleştirel kuram kavramını yeniden şekillendiren yakın dönem çalışmaları oluşturur.

Frankfurt Okulunun en önemli düşünürü olan Adorno, öncesinde de okulla ilişkili olsa da 1938’de resmî olarak katılmıştır. Aslında Sosyoloji ve Felsefe profesörü olsa da çok geniş bir ilgi alanı olan Adorno estetik, felsefe, müzik, edebiyat ve kültür alanında önemli çalışmalar kaleme almıştır. Başlıca eserleri arasında Aydınlanmanın Diyalektiği -Max Horkheimer ile birlikte- (1947), Modern Müziğin Felsefesi (1949), Minima Moralia (1951), Otoriter Kişilik (1950) ve Estetik Teorisi (1970) yer alır.

Adorno ve Horkheimer 1947’den itibaren “kitle kültürü” terimi yerine “kültür endüstrisi”ni kullanmayı tercih ederler. “Bu ifadeyi ‘kültür endüstrisi’ ile değiştirdik, amacımız onu savunanların kabul edebileceği bir yorumu baştan dışlamaktı: Yani onun bizzat kitlelerden kaynaklanan bir kültür olarak yorumlanmasını engellemekti.”

Habermas’a göre Marx çalışmalarında emeğe merkezî bir önem atfetmiş, etkileşimi/iletişimi ise göz ardı ederek onu emeğe indirgemiştir. Bu ise Habermas’a göre Marx’ın çalışmalarındaki en önemli sorunu  oluşturmaktadır. Nitekim Habermas’a göre sosyokültürel hayatın temelini oluşturan amaçsal akılcı eylem (iş/emek) değil iletişimsel eylemdir. Bu nedenle Marx’ın çalışmalarından önemli ölçüde etkilenmekle birlikte Habermas çalışmalarında iş/emek üzerinde değil iletişim üzerinde yoğunlaşır.

Walter Benjamin (1892 - 1940)

Benjamin resmi olarak hiçbir zaman Enstitünün üyesi olmamıştır. Ancak özellikle Adorno ile düşünsel etkileşimi ekse- ninde okulla ilişkili olup, ölümünden sonra da tüm yapıtları okulun katkıları ile yayınlanmıştır. Nazi Almanya’sından kaçarken yakalanma riski ile karşı karşıya kalınca - 1940 yılında - yaşamına son vermiş olan Benjamin’in temel ilgi alanı estetik ve edebiyat eleştirisi olmuştur. Tek yön (1928), Brecht’i Anlamak, Parıltılar, Pasajlar ve Son Bakışta Aşk Benjamin’in önemli eserlerinden bazılarıdır.

Habermas geç-kapitalizm olarak tanımladığı dönemde ekonomik krizlerin yanısıra meşruiyet krizlerinin de önemini savunur. Bu dönemde devlet, müdahalelerle ekonomik krizleri çözebilmekte; ancak bu müdahaleler esnasında tüm talepleri uzlaştırabilme imkânı olmadığından bu sefer de düşünsel bazda meşruiyetini yitirme krizine yol açabilmekte; farklı çıkarları uzlaştırmada başarılı olduğu zaman da çalışma etiği ve rekabet dürtüsünün zayıfladığı bir güdülenme krizine neden olabilmektedir.