MODERN SOSYOLOJİ TARİHİ

Sosyoloji teorilerini çok farklı biçimlerde sınıflandırmak mümkündür. Bu sınıflandırmalar içinde temel varsayımları ve çalışma nesneleri açısından sosyoloji teorilerinin en genel düzeyde ikiye ayrıldığı sınıflamanın yaygın olarak kabul gördüğü söylenebilir. Bu sınıflamada birinci grubu, insan davranışlarını büyük ölçüde biçimlendirdiği varsayılan geniş ölçekli toplumsal yapılara ve bu yapıların çözümlenmesine ağırlık veren teoriler oluşturur. Bu teorilere genel olarak yapısalcı teoriler ya da makro sosyoloji adı verilir. İkinci grubu ise insan davranışlarının büyük ölçüde toplum tarafından biçimlendirildiği varsayımını reddeden, bu nedenle toplum yapısını bir bütün olarak ele almak yerine bireysel aktörlere ve bu aktörlerin eylemlerine ve karşılıklı etkileşimlerine odaklanan teoriler oluşturur. Bu ikinci gruba giren teorilere de genel olarak yorumlayıcı yaklaşımlar, toplumsal eylem yaklaşımları ya da mikro sosyoloji adı verilir. Max Weber’in yaklaşımı, sembolik etkileşimcilik, fenomenolojik sosyoloji ve etnometodoloji, genel olarak yorumlayıcı sosyolojik yaklaşımlar arasında sayılmaktadır. Bu yaklaşımların, genel olarak insan davranışının büyük ölçüde toplum tarafından şekillendirildiği varsayımına karşı çıkarak toplumu insan etkinliğinin bir ürünü olarak gördükleri ve insan eylemlerinin anlamlılığını vurguladıkları belirtilmektedir. Yorumlayıcı olarak adlandırılan yaklaşımlara göre sosyolojinin temel amacı insan eylemlerini anlayıp yorumlamaktır. Doğru cevap C'dir.

Fenomenolojiye göre sosyoloji, insanların içinde bulundukları toplumsal dünyaya atfettikleri anlamı anlamanın ötesine gidemez. Başka bir deyişle fenomenoloji, insan eyleminin nedensel bir açıklamasının yapılmasının mümkün olamayacağını savunur. Fenomenoloji ayrıca pozitivist sosyolojinin nesnellik iddiasına da karşı çıkar. Fenomenolojiye göre fiziksel dünya herkes için aynı anlamı taşıyan, bireylerden bağımsız bir gerçekliğe sahip değildir. Diğer bir deyişle fiziksel dünya görelidir, insanların kendisine yüklediği anlamlara ve yorumlara bağlıdır. Bu görelilik durumu, toplumsal dünyada, fiziksel dünyada olduğundan daha belirgindir. Örneğin nehirler, çiçekler, kayalar, insanlar onları nasıl etiketlerse etiketlesin, nasıl nitelerse nitelesin vardırlar, yani insanlardan ve insanların sınıflandırmalarından bağımsız bir şekilde fiziksel olarak mevcutturlar. Ancak aynı şeyi toplumsal dünyadaki kavramlar için söylemek pek mümkün değildir. Mesela ‘yoksulluk’ ya da ‘ceza’ gibi kavramlar, tamamen insanların belirli durumları tanımlayabilmek amacıyla anlamlandırmalarından, yani insanların yarattığı anlamlardan ibarettirler. Doğru cevap C'dir.

Fenomenoloji terimi, fenomen kavramının “duyular ve sezgiler tarafından algılanan her şey” şeklindeki bu ikinci anlamından türemiştir. Bu anlamdaki Fenomenoloji (Görüngübilim) kavramı ilk olarak filozof Hegel tarafından 1807’de yayımlanan “Aklın Fenomenolojisi” adlı eserinde kullanılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Fenomenleri deneyimleyen insanların zihinsel süreçlerine odaklanan Fenomenoloji, bir felsefi ekol olarak Edmund Husserl tarafından geliştirildikten sonra Alfred Schutz tarafından sosyolojik bir yaklaşım hâline getirilmiştir. Doğru cevap A'dır.

Nesnelerin, ancak bireylerin bilinçlerinin yönelimsel deneyimleri sayesinde bir gerçekliğe sahip olabildiklerini söylemek, bireylerin bilinçlerinin yönelimsel deneyimlerinden bağımsız nesnel bir gerçeklik olmadığını söylemekle eşdeğerdir. Gerçekten de daha önce de değindiğimiz gibi, fenomenolojiye göre bireylerden ayrı ve nesnel bir gerçekliğe sahip olan, değişmeyen, herkese göre aynı olan fiziksel bir dünya yoktur, dünya, insanların ona yüklediği anlamlar bağlamında görelidir. Özetle, Husserl’in fenomenolojik felsefesine göre “gerçeklik, insan öznenin bilincini nesnelere yöneltmesi anlamında ‘yönelimsel’dir. ... Nesneler bir yapıya ve bir anlama bilincin etkinliği ile kavuşacaklardır”. O halde nesnenin anlamı nesnenin kendisinde değil, öznenin kendisinde içkindir. Hayatında hiç anahtar görmemiş birinin anahtara bakınca bunun bir anahtar olduğunu söyleyememesinin nedeni budur. Husserl, insan zihninin dışında ve ötesinde fiziksel nesnelerin var olduğu iddiasını reddetmez. Ancak ona göre insanlar kendi zihinlerinin dışındaki bu fiziksel nesnelere sadece duyuları aracılığıyla temas edebildikleri için bu nesnelerin gerçek doğası hakkındaki bilgilerinden asla emin olamazlar. Bu nedenle Husserl’e göre toplumsal dünya ve toplumsal gerçeklik, insanların varsayımlarından ve yorumlarından oluşmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Husserl’e göre toplumsal dünya ve toplumsal gerçeklik, insanların varsayımlarından ve yorumlarından oluşmaktadır. Nesnelerin gerçek doğası hakkındaki bilgimizden emin olamayacağımız için de bilgiye ulaşma yolunda bildiğimizi varsaydığımız bilgileri, yani deneyimlerimizi ve sağduyuya dayalı inançlarımızı bir kenara bırakmamız, bu bilgi yokmuş gibi davranmamız, dünyayı ya da belirli toplumsal durumları, bunu deneyimleyenlerin açısından görmeye çalışmamız gerekir. Sağduyuya ve deneyime dayalı bu bilgileri bir kenara atma süreci ‘paranteze alma’, ‘fenomenolojik indirgeme’ veya ‘epoche’ olarak bilinir. Doğru cevap C'dir.

Türkçe’ye yaşam dünyası, yaşantı-dünyası veya yaşama evreni olarak çevrilen lifeworld kavramını ilk olarak geliştiren, Edmund Husserl’dir. Husserl neyin gerçek ve normal olduğu konusundaki inançlarımızı yöneten kuralların altında yatan kültürel uyumu sağlayanın yaşam dünyası olduğunu ileri sürmüştür. Doğru cevap B'dir.

Schutz tarafından geliştirilen fenomenolojik sosyoloji, fenomenolojinin pozitivizm eleştirisini içerir ve pozitivist ve bilimsel sosyolojiye yönelik en büyük eleştirilerden biri olarak kabul edilir. Bu nedenle fenomenolojinin bilimsel sosyolojiye yönelik eleştirileri üzerinde kısaca durmak yararlı olacaktır:

• Fenomenolojinin bilimsel/pozitivistsosyolojiye yönelik ilk eleştirisi, pozitivizmin insan ve toplum anlayışına yöneliktir. Pozitivist sosyoloji toplumsal dünyayı fiziksel dünyaya benzer bir şekilde kavramsallaştırır ve toplumun, bireyin dışında ve ötesinde kendi gerçekliğine sahip olduğunu savunur. Bu toplum içinde bireylerin davranışları büyük ölçüde kendilerinin üzerindeki dış güçler, toplumsal gerçeklikler tarafından şekillendirilir. Pozitivizmin aksine fenomenolojiye göre insan davranışı dış güçler veya gerçeklikler tarafından şekillendirilip yönetilmez. Fenomenolojiye göre insan bilinçli, özgür, bağımsız ve rasyonel bir varlıktır davranışları dış koşullar tarafından belirlenmez, kendi toplumsal dünyasını kurabilecek ve bu dünyayı kontrol altında tutabilecek güce sahiptir. Diğer bir deyişle insanlar toplumsal güçlerin altında, önceden belirlenmiş eylemlerde bulunmazlar, insanların eylemleri kendi amaçladıkları eylemlerdir.

• Pozitivizm fiziksel dünya gibi toplumsal dünyanın da benzer neden-sonuç ilişkileriyle yönetildiğini, her iki dünyada da geleceği öngörmeyi mümkün kılacak genel geçer kanunların var olduğunu ve bu kanunların keşfedilebileceğini savunur. Toplumsal dünyayı fiziksel dünyaya benzer bir şekilde kavramsallaştırdığı için pozitivizme göre doğa bilimlerinin fiziksel dünyayı incelemek için kullandıkları yöntemler, toplumsal dünyayı incelemek için de kullanılabilir. Fenomenolojiye göre ise pozitivizmin bilimsel yöntemi ile toplumu ya da toplumsal durumları, bu durumu yaşayan, deneyimleyen kişilerin anlamlandırmaları ve yorumları açısından anlamak mümkün değildir. Bu nedenle fenomenoloji bilimsel yöntemi ve pozitivist analizi reddeder. Fenomenolojiye göre sosyologların toplumsal dünyayı anlayabilmeleri için bu toplumsal dünyaya dahil olmaları gerekir. Sosyologların kültürü, toplumdaki diğer insanların algılarını, yorumlarını, olgulara yükledikleri anlamları, yaptıkları tipleştirmeleri anlayabilmelerinin yolu, bu dünyanın içine girmek ve olgulara içeriden bakmaktır. 

Doğru cevap E'dir.

sosyolojinin kurucusu olan Schutz, Max Weber’in sosyolojiyi toplumsal eylemi yorumlayarak anlamaya çalışan bir bilim olarak tanımlamasına katılmakta birlikte Weber’in toplumsal eylem analizini çeşitli açılardan eleştirmiştir. Bu eleştirilere kısaca değinmek gerekirse;

• Schutz, Weber gibi insanların gündelik yaşamı toplumsal olarak anlamlı bir gerçeklik olarak deneyimlediklerini, yani insanların eylemlerinin anlamlarını anladığımızı savunur. Bu açıdan gündelik toplumsal yaşamın ‘yorumlayıcı bir gerçeklik’ olduğunu düşünmesine rağmen Weber’in yorumlayıcı sosyoloji kavramını eleştirir. Schutz’a göre Weber’in yorumlayıcı sosyoloji kavramı sınırlıdır. Weber toplumsal eylemin diğer bireylerin davranışları hesaba katılarak ve diğer bireylere yönelik olarak meydana gelen eylemler olduğunu belirtmiştir. Schutz, toplumsal eylemin öznel olarak anlamlı olan eylemler olduğunu, sosyolojinin de incelediği bireylerin eylemlere yüklediği öznel anlamları anlamaya çalıştığını vurgular ve sosyologların bu anlamları eksik ya da yanlış anlamaları durumunda teorilerin veya açıklamaların toplumsal gerçekliğin yanlış anlaşılmasına dayalı olacağını, bu nedenle bilimsel olarak değerlerini büyük ölçüde kaybedeceklerini belirtir (Cuff vd. 1989:152-3). Schutz’a göre yorumlayıcı sosyoloji kavramının sınırlılığı buradan kaynaklanmaktadır.

• Schutz’un Weber’e yönelttiği bir diğer eleştiri, diğer bir kişiyle aynı öznel deneyime sahip olmak olanaksız olduğu için bireylerin eylemlerine öznel anlamlar yüklemenin Weber’in belirttiğinden daha karmaşık olduğu şeklindedir. Diğer bir deyişle bir birey, diğer bir bireyi tanıyor olsa ve gözlemlediği eylemi yapıldığı anda olduğu gibi gözlemleyebilmiş olsa bile gözlemlediği bireyin kendi bilincine, bilinç akışına giremeyeceği için bu eylem hakkında edineceği bilgi, gözlemi yapanın kendi algısal ve bilişsel çerçevesiyle sınırlı olacak, dolayısıyla gözlemleyenin deneyimi gözlemlenen kişinin deneyiminden farklı olacaktır (Johnson, 2008:139-140).

• Schutz, Weber’in öznel anlam kavramını kullanma şeklini de eleştirmiştir. Schutz’a göre Weber’in bu kavramı kullanış tarzı, her bir eylemin, bu eylemi gerçekleştiren aktörden doğan tek bir anlama sahip olduğu imasını taşımakta ve toplumsal dünyanın sanki içindeki her bir birey tarafından öznel olarak anlaşılan bir dünya olduğu izlenimini yaratmaktadır (Cuff vd. 1989:153). Bu nedenle Schutz, Weber’in öznel anlam kavramına yönelik bakış açısını sorunlu bulmaktadır.

• Schutz’a göre gündelik yaşamda toplumsal dünyanın her bireyin kendi öznel bilinci ile deneyimleniyor olması, bu dünyanın her birey için kişisel, yani ‘özel’ bir dünya olduğu anlamına gelmez. Gündelik yaşamda edinilen deneyimler bireylere özel olsaydı, bireylerin iletişim kurmaları, birbirleriyle anlaşmaları son derece zor olurdu. Oysa Schutz’a göre bireyler diğer bireylerden farklı deneyimlere sahip olduklarını bilirler, ama bütün bireyler gündelik toplumsal yaşamın ortak ‘nesnel’ doğasını, yani Schutz’un ‘sağduyu bilgisi’ olarak adlandırdığı bilgiyi toplumsallaşma sürecinde öğrenmiş ve kabul etmişlerdir ve etraflarındaki diğer insanların da toplumsal yaşamı kendi algıladıkları gibi algıladıklarını varsayarlar. Bu nedenle bireyler toplumsal dünyayı özneler arası niteliğiyle algılarlar (Coulon, 2010:14). Sonuç olarak Weber anlamayı tekil özneler temelinde ele alırken, Schutz anlamayı özneler arası bakış açılarından oluşan bir sistem gibi görür ve Weber’in toplumsal dünyanın özneler-arası karakterini ortaya koymakta yetersiz olduğunu ileri sürer (Cuff vd., 1989:153).

• Schutz, Weber’in doğrudan ve yorumlayıcı anlama kavramlarını da eleştirmiş, eylemin yapılırkenki anlamı ile yapıldıktan, tamamlandıktan sonraki anlamının birbirinden farklı olabileceğini vurgulamıştır. Schutz bilincin öznel akışının değişim halinde olduğunu, bireyin o anda yapmakta olduğu eylemle doğrudan ilişkili olmadığını, bazen insanların bir eylemde bulunurken bilinçlerinin başka bir noktada olabileceğini, bazı eylemlerin boş bir zihinle bile yapılabileceğini belirtir. Bu durum, Schutz’a göre bu eylemlerin anlamsız olduğunu göstermez, sadece bu eylemin anlamının, bireyin o andaki bilinçli farkındalığının bir parçası olmayabileceğini gösterir (Johnson, 2008:139- 140). Dolayısıyla Schutz, Weber’i hem gerçekleşmekte olan bir eylemle tamamlanmış bir eylem arasında net bir ayrım yapmamakla hem de anlamayı homojen bir şekilde kavramsallaştırmakla, karmaşıklığını göz ardı etmekle eleştirir.

Doğru cevap C'dir.

Sağduyu bilgisi, toplumsallaşma sürecinde dil aracılığıyla öğrendiğimiz ve içselleştirdiğimiz, kendi toplumumuzda eylemde bulunmak ve etrafımızdaki nesne, olay, davranış ve olguları anlamlandırıp yorumlamak için kullandığımız ortak bir bilgi birikimidir. Bir başka şekilde ifade etmek gerekirse sağduyu bilgisi, toplumsal aktörlerin yaşayarak ve içinde yaşadıkları toplumsal dünyanın bir parçası olarak (toplumsallaşarak) sahip oldukları bilgiyi ifade eden bir kavramdır. Doğru cevap C'dir.

Fenomenolojiye göre fiziksel dünya görelidir, insanların kendisine yüklediği anlamlara ve yorumlara bağlıdır. Örneğin fenomenolojiye göre anahtar, vida veya jant gibi şeyler aslında yoktur, bunları  hepsi farklı biçimler verilmiş ve farklı işlevlere sahip olan metallerdir.

Fenomenoloji terimi, fenomen kavramının “duyular ve sezgiler tarafından algılanan her şey” şeklindeki bu ikinci anlamından türemiştir. Bu anlamdaki Fenomenoloji (Görüngübilim) kavramı ilk olarak filozof Hegel tarafından 1807’de yayımlanan “Aklın Fenomenolojisi” adlı eserinde kullanılmıştır.

Fenomenoloji, Edmund Husserl tarafından geliştirilen, gündelik yaşamda sorgulamaksızın verili kabul ettiğimiz gerçekliğin bilincimiz tarafından nasıl inşa edildiğini anlamaya çalışan felsefi bir ekol, felsefi bir araştırma yöntemidir. Fenomenoloji, dış dünyanın ancak bu dünya hakkındaki bilincimizle anlamlı olduğu varsayımına dayanan, insan bilincinin işleyişi ile ilgilenen ve insanların içinde yaşadıkları dünyayı yorumlama yollarını incelemeye çalışan bir
felsefi yaklaşımdır.

Nesnelerin gerçek doğası hakkındaki bilgimizden emin olamayacağımız için de bilgiye ulaşma yolunda bildiğimizi varsaydığımız bilgileri, yani deneyimlerimizi ve sağduyuya dayalı inançlarımızı bir kenara bırakmamız, bu bilgi yokmuş gibi davranmamız, dünyayı ya da belirli toplumsal durumları, bunu deneyimleyenlerin açısından görmeye çalışmamız gerekir. Sağduyuya ve deneyime dayalı bu bilgileri bir kenara atma süreci ‘paranteze alma’,
‘fenomenolojik indirgeme’ veya ‘epoche’ olarak bilinir.

Fenomenolojik yöntem Alfred Schutz, Martin Heidegger, J.P. Sartre ve Merleu-Ponty gibi çeşitli sosyal bilimciler tarafından benimsenmiş, ayrıca R.D. Laing’in ve Cooper’ın çalışmaları aracılığıyla radikal psikiyatri yaklaşımı için de etkili olmuştur.

Fenomenoloji ile sosyoloji arasındaki köprüyü kuran kişi, Husserl’in öğrencisi olan Alfred Schutz’dur. Schutz, Husserl’in fenomenolojik düşüncelerini sosyolojiye taşımış, bu düşünceleri sembolik etkileşimcilik gibi diğer yorumlayıcı teorilerle birleştirmeye ve gündelik yaşam fenomenine uygulamaya çalışmış, özetle Husserl’in fenomenolojik felsefesine dayanarak toplumsal yaşamı farklı bir şekilde kavramsallaştırmaya çabalamıştır.

Sağduyu bilgisi, toplumsallaşma sürecinde dil aracılığıyla öğrendiğimiz ve içselleştirdiğimiz, kendi toplumumuzda eylemde bulunmak ve etrafımızdaki nesne, olay, davranış ve olguları anlamlandırıp yorumlamak için kullandığımız ortak bir bilgi birikimidir.

Sosyolojide başka insanların eylemlerinin öznel anlamını anlamaya çalışırken kullanılan en önemli kavramlardan biri “güdü“dür (motive). Schutz, bu kavramın iki farklı anlamı olduğunu vurgulayarak “amacıyla“ (in order to) güdüsü ile “çünkü” (because) güdüsü arasında bir ayrım yapar. Her ikisi de eylemi açıklamaya çalışan bu güdülerden ilki, yani amacıyla güdüsü, gelecek yönelimli bir güdüdür ve eylemi amaç ya da proje açısından açıklar. İkincisi, çünkü güdüsü ise geçmişe yöneliktir, eylemin ortaya çıkmasına katkıda bulunan geçmiş deneyimleri tanımlamaya çalışır.

Alfred Schutz, Avusturya kökenli Amerikalı bir toplum felsefecisidir. Viyana’da doğmuş, Viyana Üniversitesi’nde hukuk ve sosyal bilimler eğitimi almıştır. Fenomenolojiye güçlü bir ilgi duyan Schutz Avusturya’nın Almanlar tarafından işgaline dek Husserl ile entelektüel işbirliği içinde çalışmıştır. Schutz, öğrencisi olduğu Husserl’in fenomenolojik felsefesini sosyolojiye dahil etmiş ve bunu diğer yorumlayıcı düşünce ekolleri ile kaynaştırmıştır. Düşünceleri Max Weber ve G.H. Mead’den de etkilenmiş olan (Turner, 2006:438) Schutz’un en önemli eserleri arasında “Toplumsal Dünyanın Fenomenolojisi” (1972) ve T.Luckman’la birlikte yazdığı “Yaşam Dünyasının Yapıları” (1974) sayılabilir.

Edmund Husserl, bugün Çek Cumhuriyeti’nin sınırları içinde bulunan Moravia’da, doğmuş bir Alman filozoftur. Leipzig ve Berlin Üniversitelerinde matematik eğitimi almış, daha sonra felsefe alanına yönelmiştir. Halle, Göttingen ve Freiberg üniversitelerinde çalışmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında Nazilerin yönetimindeki Almanya’da oldukça zor ve sıkıntılı
dönemler geçirmiş, son dönemlerinde yazdığı birçok metin 1939 yılında gizlice Belçika’ya kaçırılarak kurtarılmıştır. En önemli eserleri arasında Mantıksal Araştırmalar (1901), Saf Bir Fenomenoloji ve Fenomenolojik Felsefe Üzerine Düşünceler (1913) ve Avrupa Bilimleri’nin Krizi ve Transandantal Fenomenoloji (1936) sayılabilir.